ગ્રુઇફૉર્મિસ શ્રેણીના રૅલિડે કુળનું એક જળચારી પક્ષી. જળકૂકડીનું વૈજ્ઞાનિક નામ Fulica atra Linn. છે. તેની શરીરરચના મરઘીના જેવી હોય છે તેમજ જળાશયોની આસપાસ નિવાસ કરવાને કારણે તે જળકૂકડી તરીકે ઓળખાય છે. બીજાં જળચારી પક્ષીની જેમ તેને પણ પુચ્છ હોતું નથી. તરતી વખતે અમુક અંતરે તેનો દેખાવ બતક જેવો હોય છે. મસ્તક સફેદ હોય છે. બતક કરતાં વજનમાં ભારે હોય છે. શરીર ભૂખરું કે કાળા રંગનું હોય છે. પુખ્ત જળકૂકડીની પીઠ કાળી અને વક્ષ બાજુએથી સફેદ હોય છે. બચ્ચાંઓનું મસ્તક ઊપસેલું અને ગળું પહોળું હોય છે. ચાંચ અણીદાર, હાથીદાંતના રંગની હોય છે તથા મસ્તક પર આવેલ ટોપને કારણે તે જુદી તરી આવે છે. ઉપાંગોમાં આવેલી આંગળી માંસલ, ખંડયુક્ત હોય છે. આ પક્ષી ભારતમાં બધે જોવા મળે છે. હિમાલયમાં ૨૦૦૦ મીટરની ઊંચાઈ પર પણ તે વાસ કરે છે. ઉપરાંત પાકિસ્તાન, બાંગલાદેશ, મ્યાનમાર અને ઉત્તરી શ્રીલંકાનાં મીઠા પાણીનાં જળાશયો અને તેની આસપાસ આવેલ ઝાડીઓમાં અને શહેરમાં આવેલ બાગબગીચાનાં જળાશયોમાં પણ જોવા મળે છે.
તેની કેટલીક જાતિઓ શિયાળામાં સ્થાનાંતર (migration) પણ કરતી હોય છે. રહેવાસી પક્ષીઓ વસંત ઋતુ દરમિયાન ઝાડીઓથી આચ્છાદિત નહેર પર દેખાય છે. શીત ઋતુમાં સ્થાનાંતર કરતી જળકૂકડીઓ મધ્ય અને પશ્ચિમ એશિયાનાં જળાશયોમાં ઘણી મોટી સંખ્યામાં જોવા મળે છે. ખાસ કરીને ઉત્તર ભારતમાં તેની સંખ્યા નોંધપાત્ર હોય છે.
પક્ષીઓ પોતાના વિચિત્ર અવાજ પરથી ઓળખી શકાય છે. એકલ પ્રાણીનો અવાજ તીણો, કર્કશ ટેવક (tewk), કી-કાઉક (ki-kowk) હોય છે; પરંતુ સમૂહમાં, ખાસ કરીને ભક્ષક પ્રાણીની હાજરીથી વિક્ષેપ અનુભવતા હોય ત્યારે તેમનો અવાજ લાક્ષણિક હોય છે. અવાજ ઘણો મોટો ઊંચો દહાડ જેવો હોય છે. આ ઉપરાંત સ્પષ્ટ, મોટા વાજિંત્ર જેવા અવાજ ઉત્પન્ન કરી સંદેશાની આપ-લે કરે છે, જે મુખ્યત: રાત્રી દરમિયાનની પ્રક્રિયા છે.
સામાન્યત: જળકૂકડી પાણીની સપાટી પર તરતી હોય છે; પરંતુ વખતોવખત તે ઉડાન પણ કરે છે. વજનમાં ભારે હોવા છતાં શક્તિશાળી હોવાને કારણે તે સહેલાઈથી ઊડીને લાંબું અંતર કાપી શકે છે. તેની ઊડવાની પદ્ધતિ બતકથી જુદી હોય છે. પાંખોનો અવાજ કરીને તે પાણીને ધકેલે છે. તેની નળાકાર શરીરરચના અને ઊડતા સમયે ઉપાંગો પશ્ચ બાજુ આવવાને કારણે વિશિષ્ટ ઝડપી ગતિથી ઊડી શકે છે. તેનો ખોરાક મુખ્યત: વિવિધ વનસ્પતિનો બનેલો હોય છે. જોકે તે કીટકોનું પણ ગ્રહણ કરે છે. એટલે કીટભક્ષી તરીકે ઓળખાય છે. તેનો ખોરાક સામાન્યત: જલજ ઘાસ, જમીન પરનું ઘાસ, કીટકો અને નાનાં મૃદુકાય પ્રાણીઓનો હોય છે.
તે પ્રજનનઋતુ સમયે માળો બાંધે છે. એનો ઉપયોગ ઈંડાં અને બચ્ચાંના ઉછેર માટે કરે છે. જુલાઈ/ઑગસ્ટ મહિના દરમિયાન વનસ્પતિની ડાળી અને કાથી જેવાનો ઉપયોગ કરીને પાણીની સપાટીથી સહેજ ઉપર માળા બાંધે છે. તે ૬થી ૧૦ની સંખ્યામાં ઈંડાં મૂકે છે. તેમનો રંગ ભૂખરા ખડક જેવો હોય છે. એની ઉપર લાલ, કથ્થઈ કે જાંબલી ટપકાં કે લીટીઓ હોય છે. ઈંડાંમાંથી યોગ્ય સમયે બચ્ચાં ઉત્પન્ન થાય છે. ઉછેર માદા કરતી હોય છે.
જળકૂકડીની બીજી નિકટની જાત Fulica cristata છે જેની પાંખ સફેદ અને પટ્ટી વગરની હોય છે. આનો અવાજ કર્કશ અને તીણો હોય છે. શરીરમાં મસ્તક અને ઉપલા જડબાની વચ્ચે કોણીય કાળી રચના આવેલી હોય છે. મસ્તક પર લાલાશ પડતાં બે પૂઠાં હોય છે. ચાંચ ભૂરી હોય છે.
ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-7 માંથી
નયન કાંતિલાલ જૈન
