જ. ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૧૧ અ. ૧૦ જૂન, ૨૦૦૧
અગ્રણી સ્વાતંત્ર્યસેનાની તથા સાહિત્યકાર ભોગીલાલ ગાંધીનું ઉપનામ ‘ઉપવાસી’ હતું. જન્મ મોડાસામાં પણ અમદાવાદ, મુંબઈ અને ભરૂચમાં પ્રારંભિક શિક્ષણ મેળવી ૧૯૩૦માં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાંથી સ્નાતક થયા. સ્વાતંત્ર્યચળવળમાં સક્રિય હોવાથી જેલવાસ વેઠ્યો અને તે દરમિયાન માર્કસવાદી સાહિત્યથી આકર્ષાઈ ૧૯૪૦માં સામ્યવાદી પક્ષમાં જોડાયા. સ્વરાજ પછી સામ્યવાદી પક્ષની નવી નીતિના સંદર્ભમાં અઢાર માસનો જેલવાસ થયો. ત્યારબાદ વૈચારિક મૂલ્યાંકન બાદ ૧૯૫૬માં પક્ષમાંથી રાજીનામું આપ્યું પછી જયપ્રકાશ નારાયણના આંદોલન સાથે જોડાયા. ગુજરાતમાં જનતા મોરચાની રચનામાં તથા કટોકટી સામેના લોકસંઘર્ષમાં તેમણે ૧૯૭૪-૭૭માં અગ્રભૂમિકા ભજવી હતી. ૧૯૫૮ના આરંભમાં અમદાવાદ-મુંબઈમાં પ્રગતિશીલ લેખક મંડળનું સંચાલન કરી ગુજરાતી પ્રકાશનોનું સંપાદન-સંકલન કર્યું. તેમણે ‘વિશ્વમાનવ’ સામયિક તથા સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી સંયોજિત જ્ઞાનગંગોત્રી ગ્રંથશ્રેણીના પ્રથમ સત્તાવીસ ગ્રંથો(૧૯૬૭-૧૯૯૦)નું સંપાદન કર્યું હતું. તેઓ ‘ઉપવાસી’ ઉપનામ હેઠળ લેખનકાર્ય કરતા. એમનાં મૌલિક પુસ્તકોમાં પ્રવાસકથા ‘મહાબળેશ્વર’ (૧૯૩૮); જીવનચરિત્રોમાં ‘પ્રા. કર્વે’, ‘રાજગોપાલાચારી’, ‘મહામાનવ રોમાં રોલાં’ (૧૯૫૮) અને ‘પુરુષાર્થની પ્રતિભા’(૧૯૩૯-૮૦)નો સમાવેશ થાય છે. તેમનો કાવ્યસંગ્રહ ‘સાધના’ (૧૯૪૩) અને વાર્તાસંગ્રહ ‘પરાજિત પ્રેમ’ (૧૯૫૭) અને ‘લતા’ (૧૯૬૭). અમુક અપવાદો બાદ કરતાં તેમણે મુખ્યત્વે સ્વાધ્યાયલક્ષી લેખન કર્યું છે. ‘સોવિયેટ રશિયા’ (૧૯૪૭), ‘સામ્યવાદ’ (૧૯૪૮), ‘રશિયાની કાયાપલટ’ (૧૯૫૯), ‘અદ્યતન સોવિયેત સાહિત્ય’ (૧૯૬૪), ‘મહર્ષિ ટૉલ્સ્ટૉય’ (૧૯૮૩) જેવાં પુસ્તકો સાથે સાથે સમીક્ષા પુસ્તકો ‘ઇન્દિરાજી કયા માર્ગે’ (૧૯૬૯), ‘ચમત્કારોનું મનોવિજ્ઞાન’ (૧૯૮૨) જેવા પરામનોવૈજ્ઞાનિક લેખો તથા ‘ઇસ્લામ – ઉદય અને અસ્ત’ (૧૯૮૪) જેવી લેખમાળાનું સંકલન પણ કર્યું છે. તેમજ બંગાળના ઉત્તમ સાહિત્યકારો શરદબાબુ, રવીન્દ્રનાથ વગેરેનાં લખાણોના અનુવાદ પણ કર્યા છે. દેવદાસનો અનુવાદ પણ તેમણે કરેલો. ૧૯૭૦માં લખેલા ‘મિતાક્ષર’ તેમનો સાંસ્કૃતિક અભ્યાસલેખ તથા ‘પાથેય’ ૧૯૭૨માં લખેલ વિચારમંથનનો લેખ છે. તેમના આવા પ્રદાનની કદર રૂપે ૨૦૧૧માં તેમની યાદમાં ‘ભોગીલાલ ગાંધી જન્મશતાબ્દી ગ્રંથ’ બહાર પાડવામાં આવ્યો હતો.
રાજશ્રી મહાદેવિયા
