જ. ૧૨ નવેમ્બર, ૧૮૮૦ અ. ૨૮ નવેમ્બર, ૧૯૬૭
ભારતના અગ્રણી ક્રાંતિવીર, સ્વાતંત્ર્યસેનાની અને સાહિત્યકાર. મુળશી સત્યાગ્રહ દરમિયાન તેમના નેતૃત્વના પરિણામે તેમને લોકો ‘સેનાપતિ બાપટ’ના નામથી સંબોધવા લાગ્યા. તેમનો જન્મ રત્નાગિરિ જિલ્લાના ગુહાગર ગામમાં થયો હતો. નિમ્ન મધ્યમવર્ગમાં જન્મેલા હોવાથી બાળપણ વિકટ આર્થિક પરિસ્થિતિમાં વિતાવ્યું. ૧૮૯૨માં પુણેની ન્યૂ ઇંગ્લિશ શાળામાં પાંચ વર્ષના શિક્ષણ પછી અહમદનગરની હાઈસ્કૂલમાં ૧૮૯૯માં મૅટ્રિકની પરીક્ષા આપી. સારું પરિણામ આવવાથી શંકરશેટ શિષ્યવૃત્તિ મેળવી. ૧૯૦૦માં પુણેની ડેક્કન કૉલેજમાં શિક્ષણ મેળવી ૧૯૦૩માં મુંબઈની યુનિવર્સિટીની સ્નાતકની પરીક્ષા આપી. સારા પરિણામને હિસાબે ‘મંગળદાસ નાથુભાઈ’ શિષ્યવૃત્તિ મેળવી. જુલાઈ, ૧૯૦૪માં સ્કૉટલૅન્ડ એડિનબરોની કૉલેજમાં મિકૅનિકલ એન્જિનિયરિંગના અભ્યાસક્રમમાં જોડાયા. તેઓ એડિનબરોની બેલ કૉલેજમાં પ્રવેશ મેળવનાર પ્રથમ ભારતીય હતા, પરંતુ ભારતમાં બ્રિટિશ શાસનની સખત ટીકા કરવા અને એક ચર્ચાપત્રનું જાહેર સભામાં વાચન કરવા બદલ મુંબઈ યુનિવર્સિટીએ તેમની શિષ્યવૃત્તિ રદ કરી. જોકે ભારતના ક્રાંતિકારીઓને સહાય કરનાર શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માએ તેમને આર્થિક સહાય કરી અને ઇન્ડિયા હાઉસમાં રહેવાની સગવડ કરી આપી. ત્યાંના નિવાસ દરમિયાન વીર સાવરકરના સંપર્કમાં આવ્યા. માર્ચ, ૧૯૦૮માં સ્વદેશ પાછા આવતી વખતે સાવરકરની સલાહથી બૉમ્બ બનાવવાની વિગત આપતી પરિચય-પુસ્તિકા લેતા આવ્યા.
૧૯૧૩થી ૧૯૧૫ સુધી વતન પારનેરમાં રહી નગરસફાઈ અભિયાન, અસ્પૃશ્યતા-નિવારણ વગેરે કાર્યક્રમોનું આયોજન કર્યું. ૧૯૧૫થી ૧૯૧૮ દરમિયાન પુણે ખાતે લોકમાન્ય ટિળક દ્વારા સંચાલિત ‘મરાઠા’ અંગ્રેજી વૃત્તપત્રના સહસંપાદકપદે તથા ૧૯૧૮થી ૧૯૨૦ દરમિયાન શ્રીધર વ્યંકટેશ કેતકર સંપાદિત મરાઠી વિશ્વકોશનું કાર્ય કર્યું. મરાઠી, અંગ્રેજી, સંસ્કૃત અને હિંદી – એમ ચારેય ભાષા પર તેમનું પ્રભુત્વ હતું. આથી ભગવદગીતા તથા ૧૩ ઉપનિષદોનું ‘હૉલી સૉંગ’ શીર્ષક હેઠળ અંગ્રેજીમાં, મહર્ષિ અરવિંદના ‘લાઇફ ડિવાઇન’નું મરાઠીમાં ભાષાંતર કર્યું હતું. તેમના સ્મરણાર્થે નાગપુરમાં તેમની પ્રતિમા બનાવવામાં આવી છે અને ૧૯૭૭માં ભારત સરકારે એક ટપાલટિકિટ પણ ચાલુ કરી છે.
રાજશ્રી મહાદેવિયા
