prasang madhuri

શ્રવણ એ કલા છે. એકાગ્રતા સાધવાનો યોગ છે. લીન થવાની પ્રક્રિયા છે. શ્રોતા તરીકેનો પરમ ધર્મ છે. શ્રવણની ગરિમા ભૂલીને આપણે એને મનોરંજનનું માધ્યમ કે ટાઇમપાસનું સાધન બનાવ્યું છે. પરિણામે કાનથી સાંભળીએ છીએ ખરા, પણ ચિત્તમાં કશું પહોંચતું નથી ને આત્મા તો સાવ અસ્પૃશ્ય રહે છે.

બોલવાની કળા કરતાં સાંભળવાની કળા વધુ મુશ્કેલ અને વધુ મહત્ત્વની છે. વાણીની કલામાં વ્યક્તિની આંતરચેતનાની અભિવ્યક્તિ હોય છે, જ્યારે શ્રવણકલામાં વ્યક્તિની આંતરસ્થિતિની કસોટી હોય છે. ઘણી વાર સવાલ થાય કે સભામાં બેઠેલી વ્યક્તિ સાંભળે છે ખરી ? એના કાન ખુલ્લા હોય, પણ બેધ્યાન હોવાને કારણે એ બહેરા કાનવાળો બની જાય છે ! ક્યારેક એ સાંભળે છે ખરો, પરંતુ મનમાં એ વ્યક્તિના શબ્દો કે વિચારો પામવાનો પ્રયાસ કરવાને બદલે માત્ર એ વ્યક્તિના ગુણદોષ વિશે ચિંતન કરતો હોય છે. ઘણી વ્યક્તિઓ શ્રોતા હોતી નથી, બલકે સમીક્ષક હોય છે. એ સામી વ્યક્તિની વાતને મનમાં બરાબર ઉતારવાને બદલે એની મનોમન સમીક્ષા કરતી હોય છે. એના દોષો ખોળતી જાય છે. એ એમ કરવા જતાં ધીરે ધીરે સભાસ્થાને બેઠી હોવા છતાં પ્રવચનથી સાવ વિમુખ બની જાય છે. શ્રોતાને એક અદકો લાભ એ મળે છે કે સામી વ્યક્તિના સમગ્ર સંવિતને એના એકાદ કલાકના પ્રવચનમાં પામી શકે છે. વક્તાના કેટલાંય વર્ષોના અનુભવોનું નવનીત એને થોડા કલાકમાં મળી જાય છે. આવું હોવા છતાં બહુ ઓછી વ્યક્તિઓ પૂર્ણ રૂપે શ્રોતા બને છે. શ્રોતાધર્મ બજાવવા ઇચ્છનારે સામી વ્યક્તિના શબ્દો અને વિચારોને પૂર્ણપણે પામવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ, તો જ એની વિચારસૃષ્ટિ પામવાનો પૂર્ણ લાભ પ્રાપ્ત થાય.

કુમારપાળ દેસાઈ

સંત કબીર રોજ સાંજે પ્રાર્થના કરતા હતા. પ્રાર્થના સમયની એમની તન્મયતા એવી કે આસપાસની સઘળી સૃષ્ટિ ભૂલી જતા. આંતરસૃષ્ટિમાં એકલીન બની જતા. કબીરનો પ્રાર્થનાનો સમય એમના વિરોધીઓ માટે પરેશાની કરવાનો ઉત્તમ સમય હતો. આ વિરોધીઓ એકત્રિત થઈને સંત કબીર અને એમના શિષ્યો સામે મોટેથી આક્ષેપો કરતા અને અપશબ્દો બોલતા, શોરબકોર અને ઠઠ્ઠામશ્કરી કરતા અને તાકીને કાંકરા પણ મારતા. વળી નજીક ઊભા રહીને જોરશોરથી ઢોલનગારાં પીટતા હતા. સંત કબીરની આંખો બંધ, અંતર પ્રાર્થનામાં ડૂબેલું અને ચિત્ત એકાગ્ર બનીને ભક્તિમાં રમમાણ હોવાથી એમને આવી ખલેલથી કોઈ પરેશાની થતી નહીં, પરંતુ એમના અનુયાયીઓ આવી હરકતોથી હેરાનપરેશાન થઈ ગયા હતા. એક વાર આવા વિરોધીઓએ મર્યાદૃા વટાવી દીધી. પ્રાર્થના સમયે સંત કબીર પર બેફામ આક્ષેપો કર્યા, મોટેથી બૂમબરાડા પાડ્યા, જોરશોરથી ઢોલ વગાડ્યાં. આ બધું જોઈને અનુયાયીઓની ધીરજ ખૂટી ગઈ. પ્રાર્થના તો જેમતેમ પૂરી કરી, પણ તત્કાળ સંત કબીરને કહ્યું, ‘ગુરુજી, હવે તો હદ થઈ ગઈ છે. દરેક વસ્તુને એની મર્યાદા હોય. આમ ક્યાં સુધી સહન કરીશું ?’

સંત કબીરે કહ્યું, ‘કેમ, શું થયું ? શા માટે આટલા બધા અકળાઈ ગયા છો ?’

શિષ્યો કહે, ‘આ તમારા વિશે આવું કહે તે અમારાથી સહ્યું જતું નથી. ક્યાં સુધી આ બધું સાંખી લઈશું ? અમારે આ બધાનો વળતો જવાબ આપવો છે.’

સંત કબીરે કહ્યું, ‘શેનો વળતો જવાબ ? શું થયું છે ?’

શિષ્યોએ કહ્યું, ‘જુઓને, આ લોકો પ્રાર્થનામાં કેટલી બધી ખલેલ પાડે છે. હવે એમને ખોખરા કરવા પડશે.’

કબીરે પૂછ્યું, ‘શું આપણી પ્રાર્થના વખતે અવાજો થાય છે ? ખલેલ પાડે છે ? તમને તે સંભળાય છે ? ક્યારે આ બધું થાય છે ?’

શિષ્યોએ કહ્યું, ‘ગુરુજી ! આવું બધું આપણી પ્રાર્થનાના સમયે થાય છે.’

સંત કબીરે કહ્યું, ‘પ્રાર્થનાના સમયે આ થાય જ કઈ રીતે ?  જો તમે સાચા દિલથી પ્રાર્થના કરતા હો તો તમને આ અવાજો સંભળાય કઈ રીતે ? એ પ્રાર્થના નથી, જેમાં એકાગ્રતા નથી.’ પ્રાર્થના એ આત્માનું પરમાત્મા સાથે અનુસંધાન છે. જ્યારે આ અનુસંધાન સધાય, ત્યારે ભક્ત અને ભગવાનનું અદ્વૈત રચાય. આવા અદ્વૈત વખતે આસપાસની સૃષ્ટિના આઘાત-પ્રત્યાઘાતો સંભળાતા નથી. માનવી એ વખતે પોતાની આંતરસૃષ્ટિના આનંદમાં લયલીન થઈ જતો હોય છે, બહારનું સઘળું લુપ્ત થઈ જતું હોય છે. બાહ્ય ઇચ્છાઓ, એષણાઓ, યાચનાઓ સર્વથા આથમી જાય, ત્યારે હૃદયમાંથી પ્રાર્થનાનો સૂર પ્રગટ થતો નથી. ભીતર પ્રભુભક્તિમાં લીન થાય, તો જ ઈશ્વર સાથે એનો તંતુ સંધાય. ત્યારે જ એ પ્રાર્થના ઈશ્વરને સંભળાય.

કુમારપાળ દેસાઈ

પોતાના રોજિંદા જીવનમાં પરિવર્તન સાધવાની વ્યક્તિને વારંવાર ઇચ્છા જાગે છે. એ વિચારે છે કે હવે આવતીકાલથી મારે આ પ્રમાણે જ જીવવું છે. મારે તદ્દન બદલાવું છે, મારે વ્યસનમુક્ત થવું છે. મારે સહિષ્ણુ બનવું છે, પરંતુ રાતોરાત આવું પરિવર્તન શક્ય નથી. પરિવર્તનની ઇચ્છા એક વાત છે, પરંતુ પરિવર્તનની પહેચાન મહત્ત્વની બાબત છે.

વ્યક્તિનું જીવન એની ધારણા અને માન્યતાઓને આધારે ચાલતું હોય છે. મોટા ભાગના વ્યવહારો કે વાણી-વિચાર અને વર્તન આપણા મનની માન્યતા પ્રમાણે કરીએ છીએ, આથી પહેલી આવશ્યકતા મનની માન્યતા અને શ્રદ્ધાને બદલવાની છે. એક બાજુ તમને વિશ્વાસ હોય કે વ્યસનથી ચિત્તને મજા આવે છે અને બીજી બાજુ વ્યસન છોડવાનો તમે સંકલ્પ કરતા હો, ત્યારે એ સંકલ્પ સિદ્ધ થવો અશક્ય છે. સહિષ્ણુ બનવાનો વિચાર કરો તે પૂર્વે કઈ કઈ બાબતો તમને અકળાવી મૂકે છે તેને જાણવી જોઈએ. તમારા સ્વભાવની કઈ ખાસિયત તમારા ગુસ્સાનું નિમિત્ત બને છે એની ચિકિત્સા કરવી જોઈએ, આથી જ પોતાની માન્યતા કે શ્રદ્ધાને પહેલાં સમજ્યા અને બદલ્યા પછી જ પરિવર્તન લાવી શકાય. વ્યક્તિએ એની માન્યતા અને શ્રદ્ધામાં સુખ અને દુ:ખનો ભાવ લપેટી દીધો હોય છે. અમુક વસ્તુ બનશે તો મને સુખ મળશે અને અમુક વસ્તુ  થશે તો મને પારાવાર દુ:ખ થશે. અમુક વ્યક્તિ પ્રત્યે મને રાગ છે અને અમુક વ્યક્તિ પ્રત્યે મને દ્વેષ છે. આ બધી માન્યતાની ગાંઠો એના મનમાં હોય છે. જ્યાં સુધી આવી માન્યતાની ગાંઠો હોય ત્યાં સુધી વ્યક્તિ પોતાનાં વાણી, વ્યવહાર અને જીવનશૈલીમાં પરિવર્તન સાધી શકતી નથી. પરિવર્તન સાધવાની પૂર્વશરત છે તમારી પુરાણી માન્યતાને પહેલાં બદલવાની, પછી બધી વાત.

કુમારપાળ દેસાઈ