ઝિમ્બાબ્વે

દક્ષિણ આફ્રિકાની ઉત્તર સરહદે આવેલો પ્રજાસત્તાક દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : ૨૦^o દ. અ. અને ૩૦^o પૂ. રે.. તેના પર બ્રિટિશ શાસન હતું ત્યારે તે દક્ષિણ રોડેશિયા તરીકે ઓળખાતું હતું. આ પ્રદેશના શોધક સેસિલ રોડ્ઝના નામ ઉપરથી તેનું નામ રોડેશિયા રખાયું હતું. આઝાદી (૧૯૮૦) બાદ આ દેશ ઝિમ્બાબ્વે તરીકે ઓળખાય છે. તે વિષુવવૃત્તની દક્ષિણે દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં આવેલું છે. હરારે તેનું પાટનગર છે. ઉત્તરે ઝામ્બિયા, ઈશાન અને પૂર્વ દિશાએ મોઝામ્બિક, દક્ષિણે દક્ષિણ આફ્રિકા અને પશ્ચિમે બોત્સવાના આવેલ છે. તેનું ક્ષેત્રફળ ૩,૯૦,૭૫૭ ચોકિમી. તથા તેની વસ્તી ૧.૬૮ કરોડ (૨૦૨૪, આશરે) છે. વસ્તીના ૭૨% ગ્રામ વિસ્તારમાં તથા બાકીના ૨૮% શહેરી વિસ્તારમાં વસે છે. વસ્તીની ગીચતા પ્રતિ ચોકિમી. ૨૬ છે. અગ્નિથી ઈશાન ખૂણા સુધી આવેલો મોટા ભાગનો ઉચ્ચપ્રદેશ ૧૨૨૦ મી.થી પણ વધુ ઊંચાઈ પર છે, જે તેના કુલ વિસ્તારના ૨૫% જેટલો થાય છે. મોટા બંધ કે પાળા (Great Dyke) તરીકે ઓળખાતો ડુંગરાળ અને ખનિજોથી સમૃદ્ધ પ્રદેશ ૪૮૩ કિમી. સુધી વિસ્તરેલો છે.

હાઇવેલ્ડના ઉચ્ચપ્રદેશનું સરાસરી માસિક તાપમાન ઑક્ટોબરમાં ૧૮ અને જુલાઈમાં ૧૧ સે. રહે છે. એપ્રિલથી સપ્ટેમ્બર દરમિયાન શિયાળામાં ઉચ્ચપ્રદેશમાં હિમ પડે છે. ઉત્તરની ઝામ્બેઝી નદીની ખીણમાં ઑક્ટોબરમાં ૩૦ સે. અને જુલાઈમાં ૨૦ સે. તાપમાન રહે છે. દેશમાં સરાસરી વરસાદ ૨૬૦૦ મિમી.થી થોડો વધુ પડે છે. પાટનગર હરારે નજીક સરેરાશ વાર્ષિક વરસાદ ૮૧૦ મિમી. અને અગ્નિખૂણે આવેલ અર્ધરણ વિસ્તારમાં ૪૫૫ મિમી.થી થોડો વધુ પડે છે. ઝામ્બેઝી અને લિમ્પોપો નદીઓની ખીણોમાં સરેરાશ વાર્ષિક ૨૫૦ મિમી. જેટલો ઓછો વરસાદ પડે છે. એકંદરે ઉચ્ચપ્રદેશની આબોહવા ઊંચાઈને લીધે આનંદદાયક ને હૂંફાળી રહે છે પણ નદીઓની ખીણોનો ભાગ ગરમ રહે છે. આખું વરસ દેશમાં ભેજનું પ્રમાણ ઓછું રહે છે.

ઝિમ્બાબ્વેનું વન્યજીવન

ઉચ્ચપ્રદેશના મોટા ભાગમાં સવાના પ્રકારનું ઊંચું ઘાસ અને નીચાં કાંટાળાં વૃક્ષો (scrubs) જોવા મળે છે. ઝામ્બેઝીના નીચાણવાળા વેલ્ડ પ્રદેશમાં સૂકા પર્ણપાતી પ્રકારના સાગ, બાઓબાબ અને મોપાની વૃક્ષો જોવા મળે છે. આ દેશમાં હાથી, હરણ, ઝીબ્રા, સિંહ અને દીપડા જેવાં જંગલી પ્રાણીઓ જોવા મળે છે. ઢોરની સંખ્યા ઓછી છે. આ પ્રદેશમાં ત્સેત્સે માખીનો ઉપદ્રવ શરૂ થયો છે. તે સ્લીપિંગ સિકનેસ નામથી ઓળખાતો રોગ ફેલાવે છે. આ દેશના ઉચ્ચપ્રદેશમાંથી તાંબું, ક્રોમિયમ, સોનું, ઍસ્બેસ્ટૉસ, બૉક્સાઇટ, રૉક-ફૉસ્ફેટ, પ્લૅટિનમ અને નીચાણવાળા ભાગમાંથી કોલસો મળે છે. દેશની કેટલીક જમીન રેતાળ અને બિનફળદ્રૂપ છે. જમીનના ધોવાણથી તે નિક્ષેપનવાળી (leached) બની છે. અહીં બાજરી, મકાઈ, જુવાર, ઘઉં, તમાકુ, શેરડી, મગફળી, શિંગો, કપાસ અને ચા થાય છે. કુલ વસ્તીના ૩૫% લોકો ખેતીવાડીમાં રોકાયેલા છે. શ્વેત લોકોનાં મોટાં ખેતરોમાં રોકડિયા અને નિકાસલક્ષી પાકો જેવા કે ચા, કપાસ, મકાઈ, શેરડી, તમાકુ વગેરેનું વાવેતર થાય છે. અશ્વેત લોકો બાજરી, જુવાર વગેરેનું વાવેતર કરે છે, જે ફક્ત તેમની આજીવિકા પૂરતું જ હોય છે. ઝામ્બેઝી નદી ઉપર બાંધવામાં આવેલા બંધથી કરીબુ સરોવરની ૪.૫ બિલિયન કિ.વોટ વીજળી ઝામ્બિયા અને ઝિમ્બાબ્વેને મળે છે. આ સરોવર તથા સુબી તથા લુંબી નદીઓના પાણીનો ઉપયોગ સિંચાઈ માટે થાય છે. હરારે અને બુલવાયો નગરોમાં લોખંડ અને પોલાદ, સુતરાઉ કાપડ, રસાયણ, કાગળ, પરિવહનનાં વાહનો, તમાકુ અને ચામડાની વસ્તુઓનો તથા ખાદ્યપ્રક્રમણના ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે. દેશમાં કુલ ૩૪૩૪ કિમી. લાંબી રેલવે છે. એક માર્ગ બુલવાયોથી બોત્સવાના થઈને દક્ષિણ આફ્રિકા જાય છે.

રક્ષા મ. વ્યાસ, જયકુમાર ર. શુક્લ, શિવપ્રસાદ રાજગોર

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતીવિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮, ઝિમ્બાબ્વે, પૃ. ૧૪૯)

ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી