સાબર

મૃગ કે હરણ નામે ઓળખાતાં સસ્તન પ્રાણી પૈકીની એક જાત.

ભારતમાં વસતાં સાબર (सं. शम्बर) અન્ય દેશોનાં સાબર કરતાં કદમાં સૌથી મોટાં હોય છે. જાવા, બાલી, ફિલિપાઇન્સ તથા ચીનમાં સાબર વસે છે. ગુજરાતમાં તે સૌરાષ્ટ્રની ખીણમાં તેમ જ બરડાના પ્રદેશમાં જોવા મળે છે. સાબરની ઊંચાઈ ૧.૩ મીટર અને વજન ૨૦૦થી ૩૦૦ કિલોગ્રામ જેટલું હોય છે. સાબરનો રંગ સામાન્યપણે પીળાશ પડતો કે રાખોડી-કથ્થાઈ હોય છે. પુખ્ત વયનાં સાબર ક્યારેક સંપૂર્ણ કાળાં હોય છે. સાબર શરમાળ પ્રાણી છે. તે ટોળામાં રહેવાનું પસંદ કરે છે. તે ચારાની શોધમાં સૂર્યાસ્ત પછી બહાર નીકળે છે. તેની ગણના નિશાચર પ્રાણીમાં થાય છે. તે ઝાડીઝાંખરાંમાં સંતાતું ફરે છે. લીલું, તાજું ઘાસ, કુમળાં પાંદડાં અને ડાળીઓ તેને ખૂબ ભાવે છે. આ ઉપરાંત આમળાં અને હળદરવાની છાલ તથા ઠળિયા વિનાનાં રસદાર ફળો તેનો પ્રિય ખોરાક છે.

નર સાબરને જ શિંગડાં હોય છે. આ શાખામય શિંગડાંને ફરતે રોમયુક્ત ચામડીનું આવરણ હોય છે. સાબરના ૠતુકાળના (ચોમાસાના) અંતે તેનાં શિંગડાં ખરી જાય છે. ત્યારબાદ ચાર-પાંચ મહિના બાદ તેને નવાં શિંગડાં ઊગે છે. આમ સાબરનાં શિંગડાં અલ્પજીવી હોય છે. દર વર્ષે નવાં ઊગતાં શિંગડાંઓમાં શાખાઓમાં વધારો થાય છે. સાબરનાં શિંગડાં(સાબરશિંગ)નો લેપ અગર ભસ્મ દમ, ખાંસી, ઉધરસ કે ક્ષય જેવા રોગોમાં ઔષધિ તરીકે વપરાય છે. સાબર જંગલમાં પોતાનો વિસ્તાર અલગ પાડે છે. તે માટે તે કાદવવાળી જગ્યા પર, ઝાડની છાલ પર સંકેતો દર્શાવે છે. દુશ્મનના ખતરા સામે સાબર અન્ય સાબરને સાવચેત કરવા માટે પણ સંકેતો દર્શાવે છે. માદા સાબર આઠેક મહિના ગર્ભધારણ કરી એક બચ્ચાને જન્મ આપે છે. તેનું વજન લગભગ ૧૦ કિલોગ્રામ જેટલું હોય છે. ભારતમાં ‘હંગલ’ તરીકે ઓળખાતી સાબરની જાત કાશ્મીરના દાયીગામ અભયારણ્યમાં જોવા મળે છે. આ જાત યુરોપની રૅન્ડિયરની જાતના સાબરની છે.

અંજના ભગવતી

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-9 માંથી