Author: admin

સસ્તન વર્ગના મસ્ટેલિડસ કુળનું જળચારી પ્રાણી. પાણીમાં વધારે સમય રહેવાના સ્વભાવને કારણે તે જળબિલાડી તરીકે ઓળખાય છે. બિલાડીની જેમ તેનું શરીર લાંબું અને નળાકાર સ્વરૂપનું હોય છે. પૂંછડી લાંબી અને શક્તિશાળી હોય છે. તેનો છેડો પાતળો હોય છે. ઉપાંગો નાનાં, જ્યારે આંગળી જાલવાળી હોય છે. મસ્તક ચપટું અને પહોળું હોય છે. ચહેરો સાંકડો હોય છે. રુવાંટી જળરોધક અને લીસી હોય છે.

જળબિલાડીની, દરિયાઈ જળબિલાડી (Enhydra), નદીની જળબિલાડી (Otter-lutra), દક્ષિણ અમેરિકાની મહાકાય (giant) જળબિલાડી (pteroneura), આફ્રિકાની નહોરવિહોણી જળબિલાડી (aonyx), નાના નહોરવાળી એશિયાની જળબિલાડી (amblonyx) અને આફ્રિકાની જળબિલાડી (paraonyx) આમ ૬ પ્રજાતિ છે.

આ બધી પ્રજાતિમાં lutra મુખ્ય પ્રજાતિ છે. તેના શરીરની લંબાઈ ૫૫–૧૦૦ સેમી., પૂંછડીની લંબાઈ ૩૦–૫૫ સેમી. અને વજન ૪.૫–૧૫ કિલોગ્રામ સુધી હોય છે. તેની કુલ અગિયાર જાતિઓ જોવા મળે છે. તેની પૂંછડી લાંબી, સ્નાયુબંધવાળી અને લચીલી હોય છે, છેડો ક્રમશ: સાંકડો થતો જાય છે. અગિયાર જાતિમાં ૬ જાતો વિશ્વના વિવિધ પ્રદેશોની નદીઓમાં જોવા મળે છે જેમાં આપણે ત્યાં જોવા મળતી મુખ્ય જાતિનું વર્ણન જોઈએ.

યુરેશિયન સરિતા જળબિલાડી (Lutra lutra) : તેના શીર્ષની પાર્શ્વ બાજુ, કાનની કિનારી અને ગળું સફેદ હોય છે. સાબરમતી નદીમાં પણ Lutra lutra જોવા મળે છે. મુખ્યત: નદી કે સરોવરમાં અને તેના કિનારાનાં જંગલોમાં વાસ કરતી હોય છે જેથી સંજોગો પ્રમાણે સહેલાઈથી પાણી દ્વારા સ્થાનાંતર કરી શકે છે. ઉપરાંત, તે સ્થિર જળાશય, પૂરથી ભરાતાં સરોવર, નીચા પ્રદેશોમાં આવેલાં તળાવો અને વહેતા પાણીમાં જોવા મળે છે. તે સામાન્ય રીતે ૨૦૦ મીટર અંતર કાપે છે. પણ, વિશેષ પ્રસંગે, જેમ કે આહારની અછત વેળા રાત્રિના સમયે એક જળાશયમાંથી બીજા જળાશયમાં અંશત: પાણીમાં અને અંશત: ભૂમિ ઉપર એમ લાંબા અંતરનો પ્રવાસ પણ કરે છે. તે સામાન્ય સંજોગોમાં ઊર્ધ્વપ્રવાહની દિશાએ તરતી હોવાથી અનેક કિલોમીટરનું અંતર સહેલાઈથી કાપી શકે છે. પાણીની અંદર ૬થી ૮ મિનિટ સુધી રહી શકે છે. આંખની વિશિષ્ટ રચના પાણી અને હવાના વિવિધ વક્રીભવન(refraction)ને અનુકૂલન પામેલી હોય છે અને પાણીની અંદર આવેલી વસ્તુ કે જીવોને સ્પષ્ટપણે નિહાળી શકે છે. સામાન્યત: નર અને માદા સ્વતંત્ર શિકાર કરતાં હોય છે. જોકે માદા બચ્ચાં સાથે અથવા તો બીજી માદાઓના સમૂહમાં બચ્ચાં સાથે પણ શિકાર કરતી હોય છે. જળબિલાડીનો ખોરાક માછલી છે. યુરોપમાં મત્સ્ય જળબિલાડી (fish otter) તરીકે પણ તે ઓળખાય છે. માછલી ઉપરાંત જળકૂકડી, બતક જેવાં જળચર પક્ષીઓ અને તેમનાં ઈંડાં તથા જલશાર્દૂલમૂષકને પણ ખોરાક રૂપે ગ્રહણ કરે છે. ધ્યાનસ્થ થઈને સહેલાઈથી પાણીનાં ઊંડાણમાં પ્રવેશી ત્યાં ફરતી માછલીને દાંત વડે પકડીને આરોગે છે. શિયાળામાં તે બરફ કે પાણીની સપાટીની નીચે અને જમીનના પોલાણમાં રહેતી હોય છે અને ત્યાં બરફની અંદર જ શિકાર કરતી હોય છે. જાતિ પ્રમાણે જળબિલાડીના પ્રસવકાળમાં વિવિધતા જોવા મળે છે. સામાન્યત: પ્રસવકાળ ૯થી ૧૦ મહિનાનો હોય છે; પરંતુ કૅનેડિયન જાતિમાં પ્રસવકાળ ૧૨ મહિના કરતાં પણ વધારે હોય છે. માદા વર્ષમાં સામાન્યત: એક વાર અને વિશિષ્ટ સંજોગોમાં બે વાર ૨થી ૪ બચ્ચાંને જન્મ આપે છે. બચ્ચાંઓનો જન્મ ઘણુંખરું એપ્રિલથી જુલાઈ માસ દરમિયાન થાય છે. બચ્ચાં ૨૮થી ૩૬ દિવસે આંખો ખોલે છે. ચાર માસ સુધી માત્ર માતાના દૂધ પર નભે છે. બે વર્ષે પુખ્ત અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી પ્રજનનક્ષમતા મેળવે છે. માતા અને બચ્ચાં રમત કરીને ક્રિયાશીલ રહે છે.

ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-7 માંથી

નયન કાંતિલાલ જૈન

જ. ૩૦ નવેમ્બર, ૧૮૭૩ અ. ૧૨ ઑગસ્ટ, ૧૯૨૨

પ્રતિષ્ઠિત ઉદ્યોગપતિ, દાનવીર અને સામાજિક કાર્યકર્તા સર વિઠ્ઠલદાસનો જન્મ મુંબઈમાં ભાટિયા જ્ઞાતિના વૈષ્ણવ કુટુંબમાં થયો હતો. ૧૮૯૧માં મુંબઈ યુનિવર્સિટીની મૅટ્રિકની પરીક્ષા પસાર કરી. તે પછી એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો. પિતાના ધંધામાં જોડાવા માટે અભ્યાસ અધૂરો છોડ્યો, પરંતુ જ્ઞાન મેળવવાની લગની તીવ્ર હોવાથી અંગ્રેજી, સંસ્કૃત, હિંદુ ધર્મ, અર્થશાસ્ત્ર, વાણિજ્ય વગેરેનો અભ્યાસ ઘરે રહીને કર્યો. ૧૮૯૪માં મુંબઈના કાપડઉદ્યોગની સુધારણાની જરૂરિયાતો વિશે ગુજરાતીમાં મૌલિક લેખ લખ્યો. ટૂંકા ગાળાના ધિરાણની મદદથી પ્રજાકલ્યાણ માટે જાહેર બાંધકામો કરવાનો આગ્રહ કરતી નોંધ તેમણે તૈયાર કરી હતી. અતિશય વાંચન, અધ્યયન અને કઠિન પરિશ્રમને પરિણામે તેઓ કાબેલ વેપારી અને સાહસિક ઉદ્યોગપતિ બન્યા. તેમને વિપુલ ધનરાશિ પ્રાપ્ત થઈ. ૧૯૦૦ સુધીમાં તો મુંબઈના અગ્રગણ્ય શ્રીમંતોમાં તેમની ગણના થવા માંડી. દેશના ઔદ્યોગિક વિકાસમાં તથા ખાસ કરીને કાપડઉદ્યોગક્ષેત્રે તેમનું યોગદાન અત્યંત મૂલ્યવાન ગણાય છે.

સર વિઠ્ઠલદાસ જાહેરજીવન અને રાજકારણમાં પણ સક્રિય હતા. ૧૯૦૦ના દશકમાં તેઓ ઇમ્પીરિયલ કાઉન્સિલ ઑવ્ ઇન્ડિયાના સભ્ય હતા. ૧૯૦૩માં કૉલકાતામાં ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના ઔદ્યોગિક સંમેલનની અધ્યક્ષતા કરી. તેઓ મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કૉર્પોરેશન, મુંબઈ ધારાસભા અને કેન્દ્રીય ધારાસભાના સભ્ય હતા. તેઓ રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના સમર્થક હતા. તેમણે અનેક સખાવતો કરી છે. કાશી, દ્વારકા અને અન્ય યાત્રાધામોની પાઠશાળાઓને તેમણે દાન કર્યાં છે. ધોંડો કેશવ કર્વેની મહિલા તાલીમશાળા અને હિંગણે આશ્રમ(પુણે)ને તેમણે આર્થિક મદદ કરી છે. માતા નાથીબાઈની સ્મૃતિમાં ‘શ્રીમતી નાથીબાઈ દામોદર ઠાકરશી’ (SNDT) મહિલા વિશ્વવિદ્યાલયની સ્થાપના કરી. મુંબઈના કામદાર વિસ્તાર પરેલમાં પિતાની યાદગીરીમાં ૧૯૧૯માં દામોદર ઠાકરશી હૉલ બંધાવ્યો. ૧૯૫૯માં તેમનાં પત્ની પ્રેમલીલા ઠાકરશીએ સર વિઠ્ઠલદાસ ઠાકરશી કૉલેજ ઑવ્ હોમસાયન્સની સ્થાપના કરી.

૧૯૦૮માં બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા ‘નાઇટ’ની ઉપાધિથી તેમને સન્માનવામાં આવ્યા હતા.

શુભ્રા દેસાઈ