Tag: વ્યક્તિ વિશેષ

જ. ૪ ડિસેમ્બર, ૧૯૧૦ અ. ૧૭ જૂન, ૧૯૬૫

૪૦ના દાયકાના સુપ્રસિદ્ધ અભિનેતા મોતીલાલ રાજવંશનો જન્મ સિમલામાં એક કાયસ્થ પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતા શાળાનિરીક્ષક હતા. પરિવાર મૂળ દિલ્હીનો હતો એટલે દિલ્હીમાં બી.એ. સુધી અભ્યાસ કર્યો અને પછી તેઓ નૌકાદળમાં જોડાવા માટે મૌખિક પરીક્ષા આપવા મુંબઈ આવ્યા. નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે પરીક્ષા ચૂકી ગયા. દરમિયાન એક મિત્ર સાથે એક ચિત્રનું શૂટિંગ જોવા ગયા, જ્યાં દિગ્દર્શક પી. કે. ઘોષે તેમને જોયા. હીર પારખી તેમણે મોતીલાલને અભિનેતા બનવા નિમંત્રણ આપ્યું અને સિનેજગતને એક ઉત્તમ અભિનેતાની ભેટ મળી. તેમનું પ્રથમ ચલચિત્ર ‘શહર કા જાદુ’ એ સમયનાં મશહૂર અભિનેત્રી સવિતાદેવી સાથે આવ્યું હતું. હિંદી ચલચિત્રોમાં અભિનયને નાટકીયતામાંથી અને રંગભૂમિની અસરમાંથી બહાર લાવવાનું શ્રેય તેમને ફાળે જાય છે. તેમનો અભિનય સ્વાભાવિક રહેતો. મોતીલાલે ભજવેલાં ઘણાં પાત્રો તેમના સહજ અભિનયને કારણે જ યાદગાર બની રહ્યાં હતાં. મોતીલાલે તેમના બીજા જ ચિત્ર ‘સિલ્વર કિંગ’થી સફળતા પ્રાપ્ત કરી હતી. નાદિરા, શોભના સમર્થ, સવિતાદેવી જેવી તે સમયની સફળ અભિનેત્રીઓ જોડે તેમની જોડી જામી હતી. તે સમયના વિવિધ સ્ટુડિયો સાથે પગારદાર તરીકે રહેવા કરતાં સ્વતંત્ર રહીને કામ કરવાનું તેમણે પસંદ કર્યું હતું.

મોતીલાલને સંગીતનો શોખ હતો. તેઓ જાણીતા ગાયક મુકેશ જે તેમના પિતરાઈ પણ થાય, તેમને ચલચિત્રોમાં લાવ્યા હતા. તેમણે ‘છોટી છોટી બાતેં’ ચિત્રનું નિર્માણ અને દિગ્દર્શન કરવા ઉપરાંત તેમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમનાં નોંધપાત્ર ચલચિત્રોમાં : ‘શહર કા જાદુ’ (૧૯૩૪), ડૉ. મધુરિકા (૧૯૩૫), ‘દો દીવાને’ (૧૯૩૬), ‘કુળવધૂ’ (૧૯૩૭), ‘થ્રી હન્ડ્રેડ ડેઝ ઍન્ડ આફટર’, ‘હમ તુમ ઔર વોહ’ (૧૯૩૮), ‘દિવાલી’, ‘હોલી’ (૧૯૪૦), ‘સાવન’ (૧૯૪૫), ‘એક થી લડકી’ (૧૯૪૯), ‘મિ. સંપત’ (૧૯૫૨), ‘દેવદાસ’ (૧૯૫૫), ‘જાગતે રહો’ (૧૯૫૬), ‘અનાડી’, ‘પૈગામ’ (૧૯૫૯), ‘યે રાસ્તે હૈં પ્યાર કે’ (૧૯૬૩), ‘લીડર’ (૧૯૬૪), ‘છોટી છોટી બાતે’, ‘વક્ત’ (૧૯૬૫), ‘યહ ઝિંદગી કિતની હસીન હૈ’ (૧૯૬૬)નો સમાવેશ થાય છે.

તેમને ફિલ્મ દેવદાસમાં ‘ચુન્ની બાબુ’ની ભૂમિકા બદલ અને ફિલ્મ ‘પરખ’માં સહાયક ભૂમિકા માટે ફિલ્મફેર ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો.

અમલા પરીખ

જ. ૩ ડિસેમ્બર, ૧૯૨૬ અ. ૨૪ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૫

નાટ્યકાર, ચરિત્રકાર, પ્રવાસલેખક, સંપાદક અને વિવેચક. જન્મ પાદરા ગામમાં થયો હતો. ગુજરાતી-સંસ્કૃત વિષયો સાથે સ્નાતક થઈ ૧૯૫૦માં એમ.એ. અને ૧૯૬૧માં પીએચ.ડી. થયા. ૧૯૫૧થી ૧૯૭૦ સુધી સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ, મુંબઈમાં પ્રાધ્યાપક તરીકે, ૧૯૭૦થી મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાં ગુજરાતીના અધ્યાપક અને પછી અધ્યક્ષ તરીકે કામગીરી બજાવી. તેઓ ફૉર્બસ ગુજરાતી સભાના પ્રમુખ અને ૧૯૮૪થી જૈન સેન્ટર, લંડન-લેસ્ટરના માનદ નિયામક તરીકે રહ્યા.

પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન સાહિત્ય સ્વરૂપના વિવેચન-સંશોધન અભ્યાસલેખો પર તેમની આગવી પકડ હતી. ‘પડિલેહા’ તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. તેમની પાસેથી ‘નલ-દવદંતી રાસ’, યશોવિજયજીકૃત ‘જંબુસ્વામી રાસ’ અને ઉદ્યોતનસૂરિકૃત ‘કુવલયામાલા’ના પ્રમાણભૂત સંશોધનગ્રંથો પ્રાપ્ત થયેલા છે.

‘શ્યામ રંગ સમીપે’ તેમનો નવ એકાંકી નાટિકાઓનો સંગ્રહ છે. તેમની પાસેથી અબ્રાહમ લિંકનનું જીવનચરિત્ર ઉપરાંત હેમચંદ્રાચાર્ય, યશોવિજયજી, સમય-સુંદર જેવા જૈન સાહિત્યસર્જકોનાં જીવન અને કવનવિષયક પ્રમાણભૂત માહિતી મળે છે. પ્રવાસવિષયક પુસ્તકો ‘એવરેસ્ટનું આરોહણ’ (૧૯૫૫), ‘ઉત્તરધ્રુવની શોધસફર’ (૧૯૮૦), એશિયા ને યુરોપના પ્રવાસોનું વર્ણન ‘પાસપૉર્ટની પાંખે’ (૧૯૮૩), ઑસ્ટ્રેલિયાના પ્રવાસનું પુસ્તક ‘પ્રદેશે જય-વિજયના’ (૧૯૮૪) પણ ધ્યાનાકર્ષક છે.

‘સાંપ્રત સહચિંતન’ ભાગ ૧થી ૩(૧૯૮૦)માં એમની અનેક વિષયો પરત્વેની વિચાર પ્રતિક્રિયા વ્યક્ત થઈ છે. ‘જૈન ધર્મ’ (૧૯૭૫), ‘નરસિંહ પૂર્વેનું ગુજરાતી સાહિત્ય’ (૧૯૭૬), ‘બૌદ્ધ ધર્મ’ (૧૯૭૭) વગેરે એમની પરિચય પુસ્તિકાઓ છે. ‘બે લઘુરાસકૃતિઓ’ (૧૯૮૪) વગેરે એમનાં સંપાદનો છે તો સૉનેટસંગ્રહ ‘મનીષા’ (૧૯૫૧) છે. ‘રાહુલ સાંકૃત્યાયન’ એમનો અનુવાદગ્રંથ છે. ભાષાસાહિત્યના અભ્યાસીઓને તેમની કૃતિઓ ઘણી ઉપયોગી નીવડે તેવી છે. વૈજ્ઞાનિક સંશોધનની રીતે છતાં રસપ્રદ શૈલીમાં લખાયેલા તેમના લેખો ખૂબ જ માહિતી પૂરી પાડે છે.

રાજશ્રી મહાદેવિયા

(મામાસાહેબ)

જ. ૨ ડિસેમ્બર, ૧૮૮૭ અ. ૨૯ જુલાઈ, ૧૯૭૪

‘મામાસાહેબ’ તરીકે જાણીતા વિઠ્ઠલ લક્ષ્મણ ફડકે અસ્પૃશ્યતાનિવારણ જેવાં રચનાત્મક કાર્ય કરનાર સ્વાતંત્ર્યસૈનિક અને ગાંધીવાદી સેવક હતા. ‘ગાંધીજીના જમાનાનો હું પહેલો અંત્યજસેવક ગણાઉં’ એવી જેમણે પોતાની ઓળખ આપી છે એવા મામાસાહેબ ફડકે દલિતોદ્ધારના ભેખધારી હતા. અનેક દલિત વિદ્યાર્થીના જીવનમાં કેળવણીનો પ્રકાશ પાથરનાર ખરા અર્થમાં ‘અવધૂત’ પણ હતા. મહારાષ્ટ્રના બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મેલા મામાસાહેબ ફડકે આરંભથી જ અંગ્રેજી શિક્ષણ અને અંગ્રેજ સત્તાના વિરોધી હતા. લોકમાન્ય ટિળક તેમના આદર્શ હોવાથી ૧૯૦૬માં ઓગણીસ વરસના વિઠ્ઠલ ફડકેએ રત્નાગિરિમાં ટિળકની પચાસમી જન્મજયંતીએ જે ભાષણ આપેલું ત્યારથી તેઓ લોકોની અને પોલીસની નજરે ચડી ગયા હતા. ભણવામાંથી મન ઊઠી જવાથી દેશસેવા માટે પિતાની આજ્ઞા સાથે તેમણે ઘર છોડ્યું હતું અને ફરતા ફરતા વડોદરાના ગંગનાથ વિદ્યાલયમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા હતા. તેમણે ત્રણેક વરસ ગિરનારમાં અજ્ઞાતવાસમાં ગાળ્યાં હતાં.

૧૯૧૫માં ગાંધીજીની મુલાકાત પછી અમદાવાદમાં આવી સત્યાગ્રહ આશ્રમ કોચરબમાં જોડાયા હતા અને ગાંધીમય બની ગયા હતા. ૧૯૧૭માં ગોધરા ખાતે એક રાજકીય અને સામાજિક પરિષદ મળી હતી. એ નિમિત્તે ગોધરાના સફાઈ કામદારોની વસ્તીમાં ગાંધીજીની સભા થઈ અને તેમના માટે એક શાળા શરૂ કરવામાં આવી હતી. વીસમી સદીના પહેલા બીજા દસકામાં દલિતોના શિક્ષણનું કામ કેટલું મુશ્કેલ હતું તે મામાસાહેબની આત્મકથા ‘મારી જીવનકથા’માં સ્પષ્ટ જોવા મળે છે. ગોધરાની આ અંત્યજ શાળા પછી આશ્રમમાં પરિવર્તિત થઈ હતી. અને આમ ભારતનો સૌપ્રથમ આશ્રમ ગોધરામાં શરૂ થયો હતો. ૧૯૨૪માં તેમના અધ્યક્ષપદે બોરસદમાં એક અંત્યજ પરિષદ યોજાઈ હતી. સ્વરાજની લડતમાં જોડાઈને મામાએ હાલોલ, સાબરમતી અને વિસાપુરની જેલોમાં જેલવાસ પણ ભોગવ્યો હતો. ૧૯૪૪માં સત્તાવન વરસે પણ પોતાના રોટલાનો લોટ જાતે જ દળતા મામાને ઘંટીનો અંદરનો ખીલો વાગી જવાથી તેમણે એક આંખ પણ ગુમાવી હતી.

ગોધરાના ગાંધી આશ્રમ સાથે હવે મામાસાહેબ ફડકેનું નામ જોડાવાથી તે દલિતોદ્ધારનાં કાર્યોનું જીવંત સ્મારક બન્યો છે. મહાદેવભાઈ દેસાઈએ તેમને ‘અંત્યજ ઉદ્ધાર માટે જીવનવ્રત લેનાર’ ગણાવ્યા હતા.

અશ્વિન આણદાણી