ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ જ. ૧૫ નવેમ્બર, ૧૯૩૯ અ. ૧૦ ઑગસ્ટ, ૧૯૬૮
આધુનિક કવિ, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર રાવજી પટેલનો જન્મ ભાટપુરામાં થયો હતો. પિતાનું નામ છોટાલાલ. વતન ખેડા જિલ્લાનું વલ્લવપુરા ગામ. પ્રારંભિક શિક્ષણ વતનમાં ને ડાકોરની સંસ્થાન સ્કૂલમાં. એસ.એસ.સી. અમદાવાદમાં. કૉલેજના બીજા વર્ષથી આર્થિક સંકડામણો અને બીમારીને લીધે અભ્યાસ છોડી દેવો પડેલો. મિલ, પુસ્તકાલય, ‘સંદેશ’ અને ‘ગુજરાત સમાચાર’ વગેરેની કચેરીઓમાં નોકરી કરેલી ને મૂકી પણ દીધેલી. સ્વમાની સ્વભાવ. ક્ષયની બીમારીને લીધે ઝીંથરી(અમીરગઢ)ના તથા આણંદના ટી.બી. સૅનેટોરિયમમાં પણ રહેલા. તેમણે કેટલુંક સર્જન ત્યાં જ કરેલું.
‘અંગત’ (૧૯૭૦) એમનો મરણોત્તર અને એકમાત્ર કાવ્યગ્રંથ છે. એમની કવિતામાં રંગદર્શિતા અને આધુનિક વલણોનો સહજ સ્વીકાર જોવા મળે છે. જીવનની કપરી પરિસ્થિતિ, મૃત્યુની અનુભૂતિ અને જિજીવિષા, શહેરનો વસવાટ ને તેમાંની કૃતકતા સામે ચીડ, ગ્રામજીવનનું, સીમ-ખેતરનું આકર્ષણ, પ્રેમ માટેનો ઝુરાપો તેમની કવિતાના વિષયો રહ્યા છે. કૃષિજીવન આધારિત કલ્પન-પ્રતીકોને કારણે એમની કવિતામાં તાજગી જોવા મળે છે. ઇન્દ્રિયરાગ તથા ઇન્દ્રિયવ્યત્યય બંનેની લીલા તેમની કવિતાનું જમા પાસું છે. છંદપ્રભુત્વ પણ પ્રશંસનીય છે. પોતાની સંવેદનાને અનુરૂપ લયવિધાન અને ભાષાવિધાન રચવામાં તેઓ અનન્ય ગણાયા છે. તેમની કવિતામાં ગ્રામજીવન બહુ સફળતાથી અને કવિત્વમય રીતે પ્રગટ થયું છે. ‘આભાસી મૃત્યુનું ગીત’, ‘મેંશ જોઈ મેં રાતી’, ‘તમે રે ઊંચેરા ઘરના ટોડલા’ – જેવી તેમની રચનાઓ ગુજરાતી ગીતકવિતામાં ચિરંજીવ રહેલી છે. તેમની ‘ઠાગાઠૈયા’, ‘એક બપોરે’, ‘ઢોલિયે’, ‘સ્વ. હુંશીલાલની યાદ’માં વગેરે રચનાઓ પણ ખૂબ પ્રશંસા પામી છે. ‘અશ્રુઘર’ લઘુનવલકથામાં ક્ષયગ્રસ્ત નાયક સત્યના અભાવોની, રોગની અને જીવનસંવેદનાની કથા નિરૂપાઈ છે. લલિતા અને સૂર્યા જેવી બે નારીઓની વચ્ચે સંઘર્ષ દર્શાવીને તેમાં તીવ્રતા અને ઊંડાણ લવાયાં છે. ‘ઝંઝા’ – ડાયરી શૈલીમાં લખાયેલી નવલકથા છે. બંને નવલકથાઓમાં ભાષા પરત્વે કવિ રાવજીનો પ્રભાવ વધુ જોવા મળે છે. ‘વૃત્તિ અને વાર્તા’ પણ તેમનું મરણોત્તર પ્રકાશન છે. ગ્રામપરિવેશ અને નગરપરિસર બેઉને પીઠિકા રૂપે આલેખતી ભાષાભિવ્યક્તિ આસ્વાદ્ય છે. તેમની ‘સગી’, ‘છબીલકાકાનો બીજો પગ’ તથા ‘ઘેટાં’ જેવી વાર્તાઓ ધ્યાનપાત્ર છે.
ક્ષયમાં ફેફસાં સપડાતાં અમદાવાદમાં યુવાનવયે તેમનું અવસાન થયેલું.
શ્રદ્ધા ત્રિવેદી
