Tag: અધિકરણ

ભૂમિ પર માલસામાનના ઝડપી પરિવહન માટે વપરાતું ભારે યાંત્રિક વાહન. આદિમાનવ જાતે ચીજવસ્તુ પાસે પહોંચી જતો. આશરે ૯,૦૦૦ વર્ષ પૂર્વે ભારતમાં તથા આનાતોલિયામાં માણસે ગોવંશને પાળવાની શરૂઆત કરી. બેએક હજાર વર્ષ પછી માણસ ઘોડો પાળતો થયો. પશુની સહાયથી સામાનની હેરફેર કરવાનું સરળ બન્યું. આ પરિસ્થિતિમાં હજારો વર્ષો સુધી ફરક પડ્યો નહિ. ૧૭૬૫માં વરાળયંત્રની શોધ સાથે શરૂ થયેલી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિથી પરિસ્થિતિ ઝડપથી બદલાવા લાગી. કારખાનાં માટે કાચા માલ તથા તૈયાર માલની હેરફેર માટે નાનાં અને ઝડપી વાહનો આવશ્યક બન્યાં. પ્રારંભે વરાળયંત્ર ઉપયોગી જણાયું; પણ ટૂંક સમયમાં જ ધીરો વેગ, વધારે પડતો ભાર, પાટાની જરૂર, ઇંધન રાખવાની અગવડ, ખૂણેખાંચરે પહોંચી જવામાં અક્ષમતા વગેરે મર્યાદાઓ સામે આવી. ૧૮૮૫માં જર્મનીના કાર્લ બેન્ઝે અંતરદહન–પેટ્રોલ–એંજિનની શોધ કરી. ૧૮૯૬માં એ જ દેશના ઇજનેર ગોટલીબ ડેમલરે પ્રથમ ટ્રક બનાવી અને નવો યુગ બેઠો. પ્રારંભિક ટ્રકો પ્રમાણમાં અણઘડ યંત્રકામવાળી તથા બહુ ભારે હતી. નગરની પાકી સડકોની બહાર તે નકામી હતી. ૧૯૦૩માં અમેરિકામાં યોજાયેલી ટ્રકસ્પર્ધાએ સુધારેલાં વાહનોના નિર્માણને ઉત્તેજન પૂરું પાડ્યું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધના અંતસમયે (૧૯૧૮) એકલા અમેરિકામાં જ ૧૦ લાખથી વધારે ટ્રકો લગભગ તમામ ભાગોમાં દોડતી હતી.

આ સમયે ટ્રકોને છાપરું કે બારણાં નહોતાં. આગળ રક્ષણ નહોતું. એંજિન છેક આગળ હતું. પૈડાં પર રબરનો પાટો હતો. કલાકના વધારેમાં વધારે ૩૦ કિમી.ના વેગે આ ટ્રકો માર્ગ પર જમણી બાજુ દોડતી. સમય જતાં વધુ સુધારા થયા. ૧૯૩૦માં વર્તમાન પ્રકારની ટ્રક આવી. હવે વિવિધ પ્રકારનાં ટ્રેલરોનો ઉપયોગ પણ વ્યાપક બન્યો. ત્રીસીના દસકામાં ટ્રક એંજિન માટે ઇંધન તરીકે ડીઝલ તેલનો ઉપયોગ શરૂ થયો. આધુનિક ટ્રક યંત્ર-ઇજનેરીની કુશળતાનો એક અદભુત નમૂનો છે. પોતાનો તથા સામાનનો મળીને એકત્ર ભાર વહન કરવાની ક્ષમતા અનુસાર બે ધરીવાળી ટ્રકોના ત્રણ વર્ગો પાડવામાં આવે છે : (૧) હળવા વજનવાળી ટ્રક : આમાં વાહનના એકંદર વજન(gross vehicle weight)ની મર્યાદા ૬૦૦૦ કિગ્રા. સુધીની હોય છે. (૨) મધ્યમ વજનવાળી ટ્રક : આમાં વાહનના એકંદર વજનની મર્યાદા ૬,૦૦૦ કિગ્રા.થી ઉપર અને ૧૨,૦૦૦ કિગ્રા.થી વધુ નહિ તે મુજબની હોય છે. (૩) ભારે વજનવાળી ટ્રક : આમાં વાહનના એકંદર વજનની મર્યાદા ૧૨,૦૦૦ કિગ્રા.થી વધારે હોય છે. સામાન્ય રીતે આ વજનની મર્યાદા ૧૬,૦૦૦ કિગ્રા. આસપાસની હોય છે. આ ઉપરાંત વધુ વજન વહન કરવા માટે બેથી વધુ ધરી(ઍક્સલ)નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે માલસામાનના પરિવહન માટે ૯,૦૦૦થી ૧૦,૦૦૦ કિગ્રા. વજન લઈ જવાની ક્ષમતા(pay load)ની ટ્રકનો ઉપયોગ થાય છે, જ્યારે નાના રસ્તાઓ તથા ગીચ ટ્રાફિક માટે હળવાં વાહનોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ટ્રકની રચનાની વિગતો નીચે મુજબ છે : (૧) વ્હીલ બેજ : આગળની ધરીથી પાછળની ધરી વચ્ચેના અંતરને વ્હીલ બેજ કહેવામાં આવે છે. (૨) રિયર ઓવર હગ : પાછળની ધરીથી પાછળ તરફ ચેસીસનો જેટલો ભાગ લંબાયેલ હોય તેને રિયર ઓવરહગ કહે છે અને મોટર વિહિકલ ઍક્ટ ઍન્ડ રૂલ્સની જોગવાઈને ધ્યાનમાં લઈ ટ્રકનું પાછળનું બૉડી બાંધવામાં આવે છે.

રમેશચંદ્ર જગદીશચંદ્ર આચાર્ય

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી વિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮, ટ્રક, પૃ. ૩૭૫)

જળાશય પાસે રહેતું મોટા કદનું આકર્ષક પક્ષી. સુરખાબ લાંબી ડોક, લાંબા પગ, લાલ વાંકી ચાંચ અને સફેદ તથા ગુલાબી પાંખોવાળું, આગવી છટા ધરાવતું પક્ષી છે. તે છીછરાં પાણીવાળા કાદવિયા પ્રદેશમાં વસે છે. સુરખાબ સ્થળાંતર કરતું પક્ષી છે. તેઓ ગુજરાતના કચ્છના મોટા રણમાં સમૂહમાં વસવાટ કરતાં હોય છે. આથી આ પક્ષીને ગુજરાતના રાજ્ય-પક્ષીનું સન્માન મળ્યું છે. આ પક્ષી હંજ નામે પણ ઓળખાય છે. સુરખાબ વિશ્વમાં ઘણા ભાગોમાં વસે છે. તે તળાવ તથા કાદવવાળા જમીન-વિસ્તારમાં તેમ જ દરિયાકિનારે રહે છે. તેની પાંચ જાતિઓ (species) જોવા મળે છે. સુરખાબ ૯૦થી ૧૫૦ સેમી. ઊંચું હોય છે. તેની પાંખનાં પીંછાં ઘેરા લાલથી માંડીને આછા ગુલાબી રંગનાં હોય છે. કોઈક પક્ષી અપવાદ રૂપે કાળાં પીંછાં પણ ધરાવતું હોય છે. સુરખાબની ચાંચમાં સૂક્ષ્મ વાળ જેવા દાંતિયાવાળા કાંસકા જેવી રચના હોય છે, જેના વડે સુરખાબ કાદવમાંથી ખોરાક શોધી કાઢે છે અને ગળણી જેવી રચનાને કારણે તેમાંથી રેતી અને કાદવ ગળાઈ જાય છે અને મુખમાં પ્રવેશ કરતાં નથી. સુરખાબ પાણીમાં વસતા નાના જિંગા, નાની માછલીઓ અને શેવાળ ખાય છે. તેના પગની આંગળીઓ જળચર પક્ષીની જેમ ચામડીથી જોડાયેલી હોય છે. આ પક્ષી વધારે સમય પાણીમાં વિતાવે છે સુરખાબ તીવ્ર વેગથી ઊડે છે. ઊડતી વખતે ડોક અને ચાંચ આગળ તરફ લંબાવે છે અને પગ પાછળ તરફ આકાશમાં V આકારની રચના કરી તે ઊડે છે.

સુરખાબ (ફ્લૅમિંગો), કચ્છ

સુરખાબ વસાહતમાં હજારોની સંખ્યામાં વસે છે. ઠંડા પ્રદેશોમાંથી સ્થળાંતર કરી ગુજરાતમાં ઠેકઠેકાણે તે આવે છે. કાદવવાળા પ્રદેશમાં, નદીઓના મુખપ્રદેશોમાં, ખાડીઓ અને જળાશયોમાં ચોમાસા પછી તે ટોળામાં આવે છે. માદા સુરખાબ કાદવવાળી જમીન પર ૧૫થી ૩૦ સેમી. ઊંચા શંકુ આકારના રેતીના ઢૂવા બનાવે છે. તેમાં એક કે બે ઈંડાં મૂકે છે. ૩૦ દિવસ સુધી નર અને માદા ઈંડાંને સેવે છે. બચ્ચાં જન્મ બાદ આશરે પાંચ દિવસ પછી માળામાંથી બહાર આવે છે, નાનાં ટોળાં બનાવે છે. માદા તથા નર પક્ષી બચ્ચાંને તેમની હોજરીમાંથી કાઢેલું પ્રવાહી પિવડાવી મોટાં કરે છે. બે અઠવાડિયાં પછી બચ્ચાં પોતાની મેળે ખોરાક શોધી લે છે. સુરખાબ ૧૫થી ૨૦ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવે છે. થોડા સમય પછી સુરખાબ સ્થળાંતર કરી તેમના વતન પહોંચી જાય છે. ભારતમાં આવતાં સુરખાબ ગ્રેટર ફ્લૅમિંગો પેટાજાતિનાં હોય છે.

અંજના ભગવતી

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-10 માંથી

: ઉત્તર આફ્રિકાનું સૌથી નાનું રાજ્ય. તે ૨૯° ૫૪´ અને ૩૭° ૨૧´ ઉ. અ. તથા ૭° ૩૩´ અને ૧૧° ૩૮´ પૂ. રે. વચ્ચે આવેલું છે. તેની ઉત્તર અને પૂર્વ દિશાએ ભૂમધ્ય સમુદ્ર, અગ્નિ ખૂણે લિબિયા તથા નૈર્ઋત્ય ખૂણે અને પશ્ચિમે અલ્જિરિયા છે. તેની ઉત્તર-દક્ષિણ લંબાઈ ૭૮૦ કિમી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ પહોળાઈ ૩૭૮ કિમી. છે. તે જિબ્રાલ્ટર અને સુએઝ નહેરની વચ્ચે આવેલા પ્રદેશના મધ્ય ભાગમાં વસેલું છે. સિસિલીની બોન ભૂશિર તેનાથી ૧૩૯ કિમી. દૂર છે. તેના દરિયાકિનારા નજીક નાના બેટો આવેલા છે. તેનું કુલ ક્ષેત્રફળ ૧,૬૪,૧૫૦ ચોકિમી. તથા વસ્તી ૧,૧૯,૭૪,૦૦૦ કરોડ (૨૦૨૪, આશરે) છે. વસ્તીની ગીચતા પ્રતિ ચોકિમી. ૫૧ છે. કુલ વસ્તીના ૫૪ ટકા શહેરી વિસ્તારમાં તથા ૪૬ ટકા ગ્રામ વિસ્તારમાં વસે છે. તેની મુખ્ય રાજ્યભાષા અરબી છે. ટ્યૂનિસ તેનું પાટનગર છે. ટ્યૂનિસિયાના ઉત્તર કિનારે સાંકડી નીચાણવાળી પટ્ટી છે. નીચાણવાળા આ ભાગની દક્ષિણે ઍટલાસ ગિરિમાળા છે, જે અલ્જિરિયા સુધી વિસ્તરેલ છે. ઍટલાસ પર્વતના રેલ ઍટલાસ અને સહરા ઍટલાસ એવા બે ભાગ છે. તેનું સર્વોચ્ચ શિખર જેબલ ચંબી ૧,૫૪૪ મી. ઊંચું છે, જ્યારે બીજું શિખર જેબલ ઝાગવાન ૧૨૯૫ મી. ઊંચું છે. ઍટલાસ પર્વતમાળાની દક્ષિણે ૬૦૦ મી.થી વધુ ઊંચો ઉચ્ચપ્રદેશ આવેલો છે. ઉચ્ચપ્રદેશની દક્ષિણે આવેલો ભાગ નીચો અને રેતાળ છે. ટ્યૂનિસિયાના એક-તૃતીયાંશ ભાગમાં સહરાનું રણ છે. ટ્યૂનિસિયાની સૌથી લાંબી નદી મેજર્દા છે. તેનું પાણી ટ્યૂનિસના અખાતમાં ઠલવાય છે.

ટ્યૂનિસ શહેર

ઉત્તર ટ્યૂનિસિયાની આબોહવા ભૂમધ્ય સમુદ્રના કુદરતી પ્રદેશ જેવી છે. શિયાળો સમધાત અને ભેજવાળો છે. અહીં શિયાળામાં વરસાદ પડે છે; જ્યારે ઉનાળો લાંબો, ગરમ અને સૂકો હોય છે. સરેરાશ વાર્ષિક વરસાદ ૪૩૦ મિમી. પડે છે. ઑક્ટોબરથી એપ્રિલ દરમિયાન સરેરાશ વાર્ષિક તાપમાન જાન્યુઆરીમાં ૯° સે. અને ઑગસ્ટમાં ૨૧° સે. રહે છે. ઍટલાસ ગિરિમાળાના પ્રદેશમાં પર્વતની ઊંચાઈને કારણે વધારે ઠંડી પડે છે અને વરસાદ ૭૫૦–૧૨૫૦ મિમી. પડે છે. ટ્યૂનિસિયાનો મધ્યભાગ વેરાન છે. તે સ્ટેપ પ્રદેશ જેવી આબોહવા ધરાવે છે. તેના ઉત્તર ભાગમાં સરેરાશ ૩૬૦ મિમી. વરસાદ અને દક્ષિણ ભાગમાં ૨૦૦ મિમી. વરસાદ પડે છે. અહીં ટૂંકું ઘાસ અને કાંટાવાળા છોડ જોવા મળે છે. સ્ટેપ પ્રદેશમાં શિયાળામાં સરાસરી તાપમાન ૧૦° અને ઉનાળામાં ૨૭° સે. રહે છે. ચોટ્ટ-જેરીડ અને ગાબસ અખાતના પ્રદેશમાં ૭૫ મિમી.થી પણ ઓછો વરસાદ પડે છે. અહીં રણ જેવી સ્થિતિ છે. અહીં સરાસરી તાપમાન શિયાળામાં ૧૦° અને ઉનાળામાં ૩૨° સે. રહે છે. ખેતીમાં જવ, ઘઉં, ઑલિવ, લીંબુ, સંતરાં, મોસંબી, ખજૂર, શેરડી, દ્રાક્ષ, બીટ, જરદાળુ, પેર, સફરજન, પીચ, અંજીર, દાડમ, બદામ, પિસ્તાં અને ઍસ્પાર્ટો ઘાસ થાય છે. મોટાં ખેતરોમાં યંત્રોનો ઉપયોગ થાય છે; પણ ૯૦ ટકા ખેડૂતો જમીનના નાના ટુકડા ધરાવે છે. અનિશ્ચિત અને ઓછા વરસાદને કારણે પાક ઓછો આવે છે. મધ્ય ભાગ અને દક્ષિણમાં પશુપાલન મુખ્ય ધંધો છે. કિનારાના પ્રદેશ તથા સરોવરોમાં મચ્છીમારી થાય છે. પેટ્રોલિયમ, સીસું, લિગ્નાઇટ અને રૉક-ફૉસ્ફેટ મુખ્ય ખનિજો છે. અહીંથી પેટ્રોલિયમનું ઉત્પાદન લેવાય છે. લોહઅયસ્ક, જસતઅયસ્ક અને મીઠું થોડા પ્રમાણમાં મળે છે. પ્રક્રમણ કરેલ ખોરાકી ચીજો તથા મદ્ય ઉપરાંત કાપડ, ખાતર, રસાયણ, મોટર, સિમેન્ટ, કાગળ, સિગારેટ, ચર્મ, દવા વગેરે ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે. ઉદ્યોગોનો  વાર્ષિક સરેરાશ વૃદ્ધિદર ૪.૫ ટકા છે. ટ્યૂનિસ નજીક કાર્થેજના પ્રાચીન અવશેષોને લીધે પ્રવાસન-ઉદ્યોગ પણ વિકસ્યો છે. યંત્રો, ક્રૂડ અને પેટ્રોલ, અનાજ, મોટર, ઇમારતી લાકડું, રૂ અને સૂતરની આયાત  થાય છે; જ્યારે કાપડ, તૈયાર કપડાં, રૉક-ફૉસ્ફેટ, ઑલિવનું તેલ, દારૂ, શુદ્ધ કરેલું સીસું, પોલાદ અને ઘડતર લોખંડની નિકાસ થાય છે. ફ્રાન્સ સાથે આ દેશનો વિશેષ વેપાર છે. અહીં જંગલી ભુંડ, હરણ અને શિયાળ જેવાં પ્રાણીઓ છે. પહાડોમાં જંગલી ઘેટાં અને સહરાના રણવિસ્તારમાં ફુરસા સાપ (horned viper) અને વીંછી જોવા મળે છે.

જયકુમાર ર. શુક્લ, શિવપ્રસાદ રાજગોર

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી વિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮, ટ્યૂનિસિયા, પૃ. ૩73)

ગુજરાતી વિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮