ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ પ્રાચીન સુમેર, બૅબિલોનિયા અને ઍસીરિયન સંસ્કૃતિ સાથે સંકળાયેલ વિશિષ્ટ ધાર્મિક સ્થાપત્ય. ‘ઝિગુરાત’નો અર્થ થાય છે પર્વતની ટોચ કે શિખર. સુમેરિયનો પોતાના પર્વતાળ પ્રદેશના વતનને છોડીને ઈ. સ. પૂ. ચોથી સહસ્રાબ્દીના અંતમાં મેસોપોટેમિયાનાં મેદાનોમાં આવ્યા ત્યારે આ પ્રકારનાં ધાર્મિક સ્થળોની જરૂરિયાત ઊભી થઈ. મંદિર-મિનાર(temple-tower)ની રચના પગથીવાળી અને પિરામિડ આકારની હતી. ઝિગુરાતનો સંકુલ એક વિશાળ પરિસરમાં પથરાયેલો રહેતો. તેની સાથેનાં મકાનોનો વિવિધ રીતે ઉપયોગ થતો. સમચોરસ અથવા લંબચોરસ પાયાવાળી આ ઇમારત અનેક મજલાની અને ઉપર જતાં ક્રમશ: નાના કદના મજલાવાળી બનતી. ઉર વંશના રાજાઓએ ઈ. સ. પૂ. ૨૨૫૦માં એક જ અગાશીવાળા ઝિગુરાતને બદલે એક ઉપર બીજા થરની રચના કરેલી. તેમાં સુશોભન સારુ ગોખ અને પડભીંત રખાતાં. ઝિગુરાતની બાજુઓ ઢળતી રખાતી. ઢળતી બાજુઓ અને અગાશીઓમાં વૃક્ષ અને છોડ ઉગાડાતાં. આ સંદર્ભમાં બૅબિલોનના ઝૂલતા બગીચાનો ઉલ્લેખ કરી શકાય. બૅબિલોનના મરદૂકનું ઝિગુરાત કાલ્પનિક બેબલના મિનાર સાથે સંકળાયેલું છે. અંદરનો ભાગ સૂર્યના તાપથી પકવેલી ઈંટોનો અને બહારનો ભાગ ભઠ્ઠાની પાકી ઈંટોનો બનતો. પગથીવાળા સ્તરો અને સીડીઓથી મજલા એકબીજા સાથે ગૂંથાયેલા રહેતા. સૌથી ઉપરનો મજલો દેવોને આહુતિ આપવા તથા પ્રાર્થના માટે વપરાતો.
ઝિગુરાત
મેસોપોટેમિયાનાં નગરરાજ્યો ઈશ્વરથી રક્ષાયેલાં મનાતાં અને રાજા ઈશ્વરનો પ્રતિનિધિ ગણાતો. તે કારણથી નગરનું આયોજન એક-કેન્દ્રીયતાવાળું રહેતું. ધાર્મિક અને આર્થિક દૃષ્ટિએ નગર એક અગત્યનું કેન્દ્ર બનતું અને તે રીતે ઝિગુરાત મંદિરની પ્રતિકૃતિ મનાતું. આ સ્થાપત્યની રચનાના વિવિધ તબક્કા પાતાળ, પૃથ્વી, અંતરીક્ષ ઇત્યાદિનાં પ્રતીકો દર્શાવતા. સૌથી ટોચ ઉપરની રચના સ્વર્ગનું સૂચન કરતી. ઍસીરિયન ઝિગુરાત સાતથી આઠ મજલાનાં રચાતાં. વારંવાર થયેલા સમારકામને કારણે આ ભવ્ય ઇમારતના ઉદભવ અને ઉપયોગ વિશે સચોટ ખ્યાલ હજી પણ ઉપલબ્ધ નથી. એરિડુના ઝિગુરાતનો રચનાકાળ ઈ. સ. પૂ. પાંચમી સહસ્રાબ્દીનો છે. નવા બૅબિલોનકાળ દરમિયાન ઈ. સ. પૂ. ૨૨૩૦થી ઈ. સ. પૂ. ૨૦૦૦ દરમિયાન બંધાયેલું ઝિગુરાત ચંદ્રદેવને માટેનું સ્થાન ગણાય છે. સુમેરનાં ઐતિહાસિક શહેરોમાં ઉર, વાર્કા, નિપુર, લાર્સા, એરિડુ વગેરેમાંનાં ખંડિત ઝિગુરાતો ઉલ્લેખનીય છે. સૌથી વિશાળ કદનું અને સારી રીતે જળવાયેલું ઝિગુરાત ચોગા-ઝંબિલ ઈ. સ. પૂ. ૧૨૫૦નું છે. ઝિગુરાત–ઉર : ઉરમાં મળતું ઝિગુરાત બૅબિલોનિયાનું અત્યંત પ્રાચીન ઉદાહરણ છે. ઉર્નામ્મુ અને બીજા રાજાઓના શાસનકાળ દરમિયાન તેનું સમારકામ આશરે ઈ. સ. પૂ. ૨૧૨૫થી ઈ. સ. પૂ. ૨૦૨૫ વચ્ચે થયેલું છે. લંબગોળાકાર ઉર શહેરની મધ્યમાં એક સમથળ પ્રાંગણમાં મંદિરો, રાજમહેલ વગેરેની રચના કરાયેલી છે. આ બાંધકામ આજુબાજુથી ૬ મીટર ઊંચાઈએ કરાયેલું છે. ઉરના ઝિગુરાતના પાયાનું માપ ૬૧.૫મી. લાંબું અને ૪૨ મી. પહોળું રખાયેલ છે. તેની ઊંચાઈ ૨૧ મી.ની છે. આવાં સ્થાપત્ય દક્ષિણ અને થોડે અંશે ઉત્તર મેસોપોટેમિયામાં મળે છે. ઉરનું ઝિગુરાત બૅબિલોનિયાનાં પ્રસિદ્ધ સ્થાપત્યોનું સચોટ દૃષ્ટાન્ત છે. તે ઈ. સ. પૂ. ચોથી સહસ્રાબ્દીમાં બંધાયા પછી વારંવાર ફરીથી બંધાયેલું છે. તે સતત ૪૦૦૦ વર્ષ સુધી ઉપયોગમાં હતું.
રવીન્દ્ર વસાવડા, શિવપ્રસાદ રાજગોર
ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી
