Tag: અધિકરણ

નાનાં પૈડાંવાળાં વિશિષ્ટ પ્રકારનાં પગરખાં બાંધીને કઠણ સપાટી ઉપરથી સરકવાની રમત. રોલર-સ્કેટની સૌપ્રથમ શોધ બેલ્જિયમના મર્લિને ૧૭૬૦માં કરી હતી; પરંતુ ચાર પૈડાંવાળી સર્વાનુકૂલ રોલર-સ્કેટનો સૌપ્રથમ પ્રચાર અમેરિકાના પ્લિમ્ટને ૧૮૬૩માં કર્યો હતો. સૌપ્રથમ સ્કેટિંગ-ક્લબ ૧૭૪૨માં સ્કૅન્ડિનેવિયામાં સ્થાપવામાં આવી હતી. ૧૭૭૨માં સ્કેટિંગ અંગેનું પુસ્તક લંડનમાં પ્રગટ થયું હતું. ૧૮૪૨માં લંડનમાં સ્કેટિંગ-ક્લબની સ્થાપના થઈ. હાલમાં વિશ્વકક્ષાએ રોલર-સ્કેટિંગ રમતનું સંચાલન કરતી સંસ્થા ઇન્ટરનેશનલ રોલર સ્કેટિંગ ફેડરેશનનું મુખ્ય મથક સ્પેનના બાર્સિલોનામાં છે. રોલર-સ્કેટના મુખ્ય બે ભાગ હોય છે : બૂટ અને સ્કેટના અન્ય ભાગો (ઍસેમ્બ્લી). બૂટ મોટા ભાગે ચામડાના બનેલા હોય છે. આર્ટિસ્ટિક સ્કેટિંગમાં બૂટ ઘૂંટીથી ઉપર સુધીના  હોય છે જ્યારે સ્પીડ-સ્કેટિંગના બૂટ બેઠા ઘાટના હોય છે. સ્કેટ બનાવવા માટે ધાતુ કે પ્લાસ્ટિકના પાટિયા(પ્લેટ)ને બૂટના તળિયા સાથે ચોંટાડી દેવામાં આવે છે. તે પાટિયા(પ્લેટ)ની નીચે ટ્રક-ઍસેમ્બ્લી લગાવવામાં  આવે છે. તેનાથી સ્કેટરને ખૂણા પર સીધો વળાંક (શાર્પ ટર્ન) લેવામાં મદદ થાય છે. પૈડાંની જોડીને એક્સેલની મદદથી ટ્રક-ઍસેમ્બ્લી સાથે જોડવામાં આવે છે. ટો-સ્ટૉપ નામનો ભાગ બૂટ નીચે આગળ લગાડવામાં આવ્યો હોય છે. તે સ્કેટરને અચાનક ઊભા રહેવામાં મદદ કરે છે. ૧૯૮૦માં સ્પી-રોલર-સ્કેટિંગ માટે એક જ સીધી લીટીમાં ચાર પૈડાંઓ લગાવેલા સ્કેટ પણ પ્રચલિત થયા છે. પહેલાં સ્કેટનાં પૈડાં ધાતુ કે લાકડાનાં બનતાં હતાં, પણ હવે તે કઠણ પ્લાસ્ટિક પૉલિયુરિથેન (polyurethane)નાં બને છે.

સ્કેટિંગ કરતાં બાળકો

સ્કેટિંગની રમત ત્રણ પ્રકારે રમવામાં આવે છે : (૧) સ્પીડ-રોલર-સ્કેટિંગ, (૨) આર્ટિસ્ટિક રોલર-સ્કેટિંગ, (૩) રોલર-હૉકી. સ્પીડ-રોલર-સ્કેટિંગની સ્પર્ધાઓ રિન્ક ઉપર અથવા ખુલ્લા રસ્તાઓ પર યોજાય છે. પુરુષો તથા મહિલાઓ માટે અલગ સ્પર્ધાઓ રાખવામાં આવે છે. સ્પર્ધકોને તેમની ઉંમર પ્રમાણે જુદા જુદા વર્ગોમાં વહેંચી દેવામાં આવે છે. જે સ્પર્ધા સ્કેટિંગ-રિન્કમાં યોજાય છે તેમાં ૧૦૦ મીટરથી ૫૦૦૦ મી. સુધીનું અંતર કાપવાનું હોય છે. જ્યારે રસ્તા ઉપર યોજાતી સ્પર્ધાઓમાં ૩૦૦ મી.થી ૨૦,૦૦૦ મી.ના અંતર સુધીની સ્પર્ધાઓ યોજાય છે. રિલે-સ્પર્ધા પણ રાખવામાં આવે છે. આર્ટિસ્ટિક સ્કેટિંગમાં ફ્રી સ્કેટિંગ તથા ફિગર-સ્કેટિંગનો સમાવેશ થાય છે. ફ્રી સ્કેટિંગમાં સ્પર્ધક સંગીતના તાલે તાલે સરકવાની, ગોળ ગોળ ઘૂમવાની (spin) અને ઊછળકૂદ (jumps) કરવાની પોતાની ચરણગતિની કૌશલ્યકળા રજૂ કરે છે. આ સ્પર્ધા બેની જોડીમાં પણ યોજાય છે, જેમાં એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી સાથે સાથે રહી સ્કેટિંગ કરે છે. ડાન્સ-સ્કેટિંગમાં સ્પર્ધક સંગીતના તાલે નૃત્ય કરે છે.  ખેલાડીએ નિયત સમયમર્યાદામાં પોતાની કૃતિઓનું નિદર્શન કરવાનું હોય છે. ફિગર-સ્કેટિંગમાં સ્પર્ધકે રિન્ક ઉપર દોરેલાં વર્તુળો પર જુદી જુદી આકૃતિઓ રચવાની હોય છે; જેમાં વર્તુળ, વળાંક, કૌંસ, અંગ્રેજી આઠડો વગેરેના આકારોનો સમાવેશ થાય છે. રોલર-હૉકીમાં સ્કેટ પહેરી હૉકી રમવાની હોય છે. વિદેશમાં આઇસ-સ્કેટિંગ કરવામાં આવે છે. તેમાં બરફથી આચ્છાદિત રિન્ક ઉપર સ્કેટિંગ કરવામાં આવે છે. આઇસ-સ્કેટિંગના બૂટના તળિયે પૈડાંને બદલે બ્લેડ લગાવવામાં આવે છે.

અમલા પરીખ

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ, વૉલ્યુમ ભાગ-૧૦

પશ્ચિમ આફ્રિકામાં કેપવર્ડ દ્વીપકલ્પના દક્ષિણ છેડે આટલાંટિક કિનારે આવેલું  સેનેગલનું  પાટનગર  અને મહત્ત્વનું બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : ૧૫° ઉ. અ., ૧૭° ૩૦´ પ. રે.. ગાંબિયા અને સેનેગલ નદીઓના મુખપ્રદેશ વચ્ચે તે આવેલું છે. વોલોફ લોકોની ભાષાના શબ્દ તથા લેબ્રુ લોકોના આ જ નામના ગામ ‘ડાકહર’ ઉપરથી આ નામ પડ્યું છે. તે દક્ષિણ અમેરિકાના પ્રદેશથી સૌથી નજીક અને તે દેશો સાથેના વેપારનું મહત્ત્વનું કેન્દ્ર છે. તેની પૂર્વે આવેલાં માલી અને મોરેટાનિયા રાજ્યોનું તે પ્રવેશદ્વાર છે. વિસ્તાર ૫૫૦ ચોકિમી. જેટલો છે. 2023 મુજબ આ શહેરની વસ્તી આશરે 40 લાખ જેટલી છે. તેની આબોહવા ઉષ્ણકટિબંધમાં આવેલા દેશો જેવી ભેજવાળી છે, પણ સમુદ્ર ઉપરથી વાતા પવનોને કારણે ત્યાં તાપમાન ઓછું રહે છે. અહીં સરાસરી જાન્યુઆરીનું તાપમાન ૨૨.૨° સે. અને જુલાઈનું ૨૭.૮° સે. રહે છે. એથી ઑક્ટોબર દરમિયાન ૫૪૦ મિમી. વરસાદ પડે છે. તેની આબોહવા ખુશનુમા છે.

ડાકર શહેર

અહીં મગફળીનું મોટા પાયે વાવેતર થાય છે. અનાજમાં બાજરી અને મકાઈ તથા ફળો પૈકી કેળાં છે. અહીં ટ્રકોના જુદા જુદા ભાગોનું જોડાણ, મગફળીનું પિલાણ તથા શુદ્ધીકરણ, જહાજોની મરામત, પ્રક્રિયા બાદ માછલીનું ડબામાં પૅકિંગ, ખાંડ, કાગળ, ચર્મઉદ્યોગ (પગરખાં), ઠંડાં પીણાં, રસાયણ, સાબુ, કાગળ વગેરે ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે. હાન ખાતે ઔદ્યોગિક વસાહત છે. ગોરીમાં દરિયાઈ સંગ્રહસ્થાન અને ડાકરમાં ઇતિહાસ, નૃવંશશાસ્ત્ર, પુરાતત્ત્વનાં સંગ્રહસ્થાનો છે. પાશ્ચર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ તથા ૧૯૪૯માં સ્થપાયેલી ડાકર યુનિવર્સિટીનું તે મથક છે. ફ્રેન્ચ સંસ્કૃતિ અને સ્થાપત્યની અસર અહીં જોવા મળે છે. અનેક દેશો સાથે જોડાયેલું હવાઈ માર્ગોનું આ ટર્મિનસ યુરોપ અને દક્ષિણ અમેરિકાના દેશો વચ્ચે વેપારવિનિમય માટે સેતુ સમાન છે. આ બંદર પરથી પેટ્રોલિયમ, યંત્રો વગેરેની આયાત અને મગફળી, મગફળીનું તેલ અને ફૉસ્ફેટની નિકાસ થાય છે. ૧૯૫૯થી તે ટ્યૂના માછલી પકડવા માટેનું બંદર બન્યું છે. ૧૮૬૬માં દક્ષિણ અમેરિકા જતી ફ્રેન્ચ સ્ટીમરો અહીં કોલસા લેવા થોભતી હતી. ૧૮૮૫માં સર્વપ્રથમ વેસ્ટ આફ્રિકન રેલવે સેન્ટ લુઈથી ડાકર સુધી અને ૧૯૨૪માં તે ફ્રેન્ચ સુદાન કે માલી સુધી લંબાવાઈ હતી. ઇતિહાસ : અહીં યુરોપીય પ્રજાઓ પૈકી ડચો સર્વપ્રથમ વસ્યા હતા. તેમણે ૧૬૧૭માં ડાકર પૉઇન્ટ નજીકનો ગોરી ટાપુ કબજે કર્યો હતો. ૧૬૭૭માં આ ટાપુ ફ્રેન્ચોએ જીતી લીધો હતો. ૧૮૫૭ સુધીમાં સ્થાનિક લોકોના સામનાનો અંત આવ્યો હતો. આ જ વરસે ડાકર ખાતે ધક્કો બંધાવ્યો હતો. ૧૮૮૯માં તે ફ્રેન્ચ કૉમ્યૂન ઇલાકો બન્યું. ૧૯૦૨માં ફ્રેન્ચ નૈર્ઋત્ય આફ્રિકાના ગવર્નર-જનરલનું તે નિવાસસ્થાન બન્યું. ૧૯૦૪માં સેન્ટ લુઈને બદલે ડાકર ફ્રેન્ચ પશ્ચિમ આફ્રિકાનું પાટનગર બન્યું હતું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન તેનું મહત્ત્વ વધ્યું હતું. ૧૯૪૦માં બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જર્મન તાબેદારી સ્વીકારનાર વીચી ખાતેની ફ્રેન્ચ સરકારને તેણે ટેકો અને સહકાર આપ્યા હતા. ૧૯૪૧માં બ્રિટિશ તથા સ્વતંત્ર ફ્રેન્ચ લશ્કરના હુમલાનો તેણે સામનો કર્યો હતો. ૧૯૪૩માં તે મિત્રરાજ્યો સાથે જોડાયું હતું. ૧૯૫૯–૧૯૬૦ના થોડા સમય દરમિયાન તે માલી સમવાયતંત્રનું પાટનગર બન્યું હતું, પણ આ જોડાણ અલ્પજીવી નીવડતાં ૧૯૬૦ના અંતભાગમાં તે સેનેગલના સ્વતંત્ર રાજ્યનું પાટનગર બન્યું હતું.

શિવપ્રસાદ રાજગોર

ગુજરાતી વિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮

સૂર્ય દ્વારા ઉત્સર્જિત થતી ઊર્જા. સૌર-ઊર્જામાં પ્રકાશ, ઉષ્મા તથા વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણનાં સ્વરૂપોનો સમાવેશ થાય છે. સૂર્યની મધ્યમાં અવિરતપણે સંલયન(ફ્યૂઝન)ની ન્યૂક્લિયર-પ્રક્રિયાઓ ચાલતી હોય છે, જેમના કારણે વિપુલ ઊર્જાનું ઉત્પાદન થાય છે. આખા વર્ષ દરમિયાન પૃથ્વી પર લોકો જેટલી ઊર્જાનો ઉપયોગ કરે છે તેટલી ઊર્જા સૂર્ય પૃથ્વી પર ફક્ત ૪૦ મિનિટમાં જ આપાત કરે છે. આમ પૃથ્વી ઉપર પહોંચતી સૌર-ઊર્જાનો થોડો ભાગ જ આપણે વાપરીએ છીએ. સૌર-ઊર્જા પૃથ્વીની સપાટી પર પહોંચે તે પહેલાં વાતાવરણમાં પરાવર્તન, પ્રકીર્ણન અને શોષણ દ્વારા ક્ષીણ થાય છે. તેમાંથી પારજાંબલી અને અધોરક્ત ઊર્જાની તીવ્રતા બહુ ઓછી થઈ જાય છે; તેમ છતાં પૃથ્વીની સપાટી પર દર વર્ષે મળતું સૌર-વિકિરણ વિશ્વની ઊર્જા-વપરાશ કરતાં ૧૦,૦૦૦-ગણું વધારે હોય છે. સૌર-ઊર્જામાંથી ઉષ્મા પ્રાપ્ત કરી તે ઉષ્માનો  ઉદ્યોગો અને ઘરવપરાશ માટે પ્રાયોગિક ધોરણે ઉપયોગ થાય છે. હરિત ગૃહો(green house)માં સૂર્યની ઉષ્માનો વપરાશ થાય છે. મકાનની અગાસી કે છાપરા પર સોલર પૅનલો મૂકી તેમાં પાણીની નળીઓમાં સૂર્યની ગરમી શોષી લેવાય છે. ગરમ પાણીનો પાણીની ટાંકીમાં સંગ્રહ કરવામાં આવે છે.

સોલર પ્લાન્ટ દ્વારા સૌર-ઊર્જાનું ઉત્પાદન

ક્યારેક સૂર્ય-ભઠ્ઠીમાં સૂર્યની ગરમીને વિદ્યુતમાં ફેરવાય છે. વક્ર અરીસાનો ઉપયોગ કરી સૂર્યની ગરમીથી વિદ્યુત-ભઠ્ઠીમાં પાણીને વરાળમાં ફેરવાય છે. તે વરાળથી વીજળીઘરમાં ટર્બાઇન ફેરવી વિદ્યુતનું ઉત્પાદન કરાય છે. સૌર-વીજકોષ દ્વારા સીધી રીતે પણ વીજપ્રવાહ ઉત્પન્ન કરી શકાય છે. સૌર-વીજકોષ અતિ શુદ્ધ સિલિકોનની પાતળી પટ્ટીઓથી બનાવવામાં આવે છે. સિલિકોન રેતીમાંથી મળી આવે છે. બે જુદા પ્રકારની સિલિકોનની પટ્ટીઓ પર જ્યારે સૂર્યપ્રકાશ પડે છે ત્યારે વિદ્યુત ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ખૂબ અલ્પ પ્રમાણમાં વિદ્યુત ઉત્પન્ન થાય છે, પણ  જ્યારે આવા અનેક વિદ્યુતકોષ હારોહાર લગાડ્યા હોય ત્યારે તેમાંથી ખાસી મોટી માત્રામાં વિદ્યુત પેદા થાય છે. સૌર-વિદ્યુતકોષ હાલમાં બનાવવા ઘણા ખર્ચાળ છે, પણ હવે ધીમે ધીમે તેનું ઉત્પાદન ઓછી કિંમતમાં થાય તેવા પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે. અવકાશમાં ઊડતાં અવકાશયાનનાં મોટાં પાંખિયાંઓ પર સૌર-કોષવાળી પૅનલો લગાડવામાં આવે છે. જેના વડે વિદ્યુત-ઊર્જા ઉત્પન્ન થાય છે અને તેની મદદથી અવકાશયાનો ચાલે છે.

અંજના ભગવતી

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ, વૉલ્યુમ ભાગ-૧૦, સેવાગ્રામ સૌર-ઊર્જા, પૃ. ૫૩)