Tag: અધિકરણ

રાજકોટ જિલ્લાના રાજકોટ સબડિવિઝનમાં આવેલ તાલુકો અને તે જ નામનું તાલુકા  મથક. આ તાલુકામાં જસદણ અને વીંછિયા બે શહેરો અને ૧૦૦ ગામો છે. જસદણ નામ ક્ષત્રપ રાજા ચષ્ટનના નામ ઉપરથી પડ્યું હોવાનું અનુમાન છે. આ તાલુકાની દક્ષિણે અમરેલી જિલ્લો, પશ્ચિમે રાજકોટ જિલ્લાના ગોંડળ, કોટડાસાંગાણી અને રાજકોટ તાલુકાઓ, ઉત્તરે સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો અને પૂર્વમાં ભાવનગર જિલ્લો આવેલા છે. આ તાલુકાનો સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના ચોટીલા તાલુકાને સ્પર્શતો ઉત્તર તરફનો ભાગ ડુંગરાળ છે. બાકીનો સમગ્ર તાલુકો સરેરાશ ૧૫૦ મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતો સપાટ પ્રદેશ છે. જસદણથી શરૂ થતી યાંગા ડુંગરમાળાવાળો ઉચ્ચ પ્રદેશ આનંદપુર ભાડલા પાસે ૩૦૩ મી. ઊંચો છે અને તેના ફાંટા દક્ષિણ અને ઉત્તર તરફ ફેલાયેલા છે. જમણી બાજુનો ફાંટો મંદાર ટેકરીઓ તરીકે ઓળખાય છે. આ તાલુકામાં સૌરાષ્ટ્રની સૌથી લાંબી નદી ભાદર જસદણથી ઉત્તરે ૧૧.૨ કિમી. દૂરથી નીકળે છે અને શરૂઆતના ૧૯.૨ કિમી. સુધી દક્ષિણે વહે છે. આ નદીમાં બારે માસ પાણી રહે છે. બીજી એક નદી ઘેલો છે. તેની ઉપર ઘેલા સોમનાથનું પ્રખ્યાત શિવમંદિર છે.

આ તાલુકો સમુદ્રથી દૂર છે તેથી આબોહવા વિષમ છે. મે માસમાં વધારે ગરમી પડે છે. તાપમાન ૪૦ સે.થી વધીને ૪૫ સે. થાય છે. જાન્યુઆરી સૌથી વધુ ઠંડો માસ છે. સરેરાશ દૈનિક તાપમાન ૨૯.૪ સે. અને લઘુતમ સરેરાશ તાપમાન ૧૦ સે. રહે છે. ઑક્ટોબર માસમાં બીજી વખત વધુ તાપમાન રહે છે. તાલુકામાં ૬૧૭.૫ મિમી. વરસાદ પડે છે, જ્યારે જિલ્લામાં સરેરાશ વરસાદ ૫૮૯.૭ મિમી. છે. બધો વરસાદ જૂનથી સપ્ટેમ્બર સુધીમાં પડે છે. આ તાલુકામાં ૭૮૭૭ હેક્ટરમાં જંગલો છે. તેમાં બાવળ, ગાંડો બાવળ, ઘાસ, આવળ, ખાખરો વગેરે વૃક્ષો છે. જંગલમાં દીપડા, જરખ, શિયાળ, વરુ, ઘોરખોદિયું, ચીતળ, કાળિયાર, શેળો, નોળિયો, સસલું વગેરે પ્રાણીઓ જોવા મળે છે. બટેર, તેતર, કાળોકોશી, બાજ, ટિટોડો, કબૂતર, હોલો, સમળી, ગીધ, કાબર, કાગડો જેવાં પક્ષીઓ જોવા મળે છે. જળસાપ, નાગ, ચીતળો, ચાકણ વગેરે સાપની વિવિધ જાતો જોવા મળે છે. ગાયો, ભેંસ, ઘેટાં, બકરાં વગેરે પ્રાણીઓની પણ સારી સંખ્યા છે. જસદણ તાલુકામાં ખાદ્ય પાકો વવાય છે. કુલ ખેતીલાયક જમીન પૈકી તેનું પ્રમાણ ૩૪.૩૮% છે. જુવાર, બાજરી અને ઘઉંનું વાવેતર મુખ્ય છે. અન્ય પાકોમાં શેરડી, મગફળી, કપાસ અને જીરું છે. ૬૨,૩૩૯ હેક્ટર જમીન અખાદ્ય પાકો નીચે હતી. તલ થોડા પ્રમાણમાં વવાય છે. કપાસ ૯,૩૨૯ હેક્ટરમાં વવાય છે. લોકોનો મુખ્ય ધંધો ખેતી અને પશુપાલન છે. આ જિલ્લામાં જસદણ ખાતે ઔદ્યોગિક વસાહત છે. તેલ મિલ, કપાસ લોઢવાનું જિન તથા કેટલાક હસ્તઉદ્યોગો આ તાલુકામાં આવેલ છે. ૨૦૦૧માં આ તાલુકાની વસ્તી ૨,૬૨,૯૩૦ હતી. ચોથા ભાગની વસ્તી હિંદુ છે. જૈન અને મુસલમાનોની થોડી વસ્તી છે. હિંદુઓ પૈકી કાઠી કોમની થોડી વસ્તી છે. આ કોમ લડાયક કોમ તરીકે જાણીતી છે.

ઇતિહાસ : જસદણથી ઈશાન ખૂણે ૧૧.૨ કિમી. ઉપર ક્ષત્રપકાલીન શિલાલેખ મળી આવ્યો હતો. તે તેની પ્રાચીનતા સૂચવે છે. જૂનાગઢના ઘોરી વંશના નવાબના શાસન દરમિયાન જસદણ ઘોરીગઢ તરીકે ઓળખાતું હતું. અહીં કાઠીઓના હુમલા ખાળવા કિલ્લો બંધાયો હતો. ગુજરાતના છેલ્લા સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ ત્રીજાના સમકાલીન (૧૫૭૨) લોમા ખુમાણના વંશજ જસા ખુમાણ પાસેથી ૧૬૬૫માં વિકા ખાચરે જસદણ કબજે કરી આજુબાજુનો પ્રદેશ કબજે કર્યો હતો. જસદણ તાલુકાના હીંગોળગઢમાં ઘોડા-ઉછેર કેન્દ્ર હતું. હવે તે પક્ષીઓના અભ્યાસ માટેનું કેન્દ્ર બન્યું છે. ભોંયરાની પ્રાચીન ગુફાઓ હીંગોળગઢ નજીક છે. બીજું મોટું ગામ વીંછિયા છે. આ શહેરમાં માધ્યમિક શાળા અને કુમાર અને કન્યાશાળા, પુસ્તકાલય અને બાલમંદિર છે. શહેરનો નાનકડો બગીચો છે. વીંછિયા વેપારી કેન્દ્ર છે.

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી વિશ્ર્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૭, જસદણ, પૃ. ૬૪૯)

ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-7 માંથી

શિવપ્રસાદ રાજગોર

કૂતરાને મળતું આવતું વન્ય સસ્તન પ્રાણી.

ભારતમાં લગભગ બધી જગાએ શિયાળ જોવા મળે છે. ગામના પાદરે, શહેર-વિસ્તારમાં, નિર્જન ઝાડી કે ગીચ જંગલમાં શિયાળ વસે છે. હિમાલયમાં અને ભરતી-ઓટવાળા પ્રદેશમાં પણ શિયાળ જોવા મળે છે. લોંકડી એ શિયાળને મળતું પ્રાણી છે. ગામના પાદરે રાત્રે તેની કિકિયારી (લાળી) ઘણી વાર સંભળાય છે. લોંકડી કે શિયાળ કૂતરાની માફક પાળી શકાતાં નથી.

શિયાળ વરુ અને કૂતરા કરતાં કદમાં નાનું પ્રાણી છે. તેના શરીર પરની રુવાંટી ભૂખરા અને સોનેરી કે બદામી રંગની હોય છે. પેટ, કાન અને પગનો ભાગ બદામી જ્યારે ગળાનો, પીઠનો અને કાનનો બહારનો ભાગ કાળાશ પડતા સફેદ રંગનો હોય છે. શિયાળ માંસાહારી તેમ જ શાકાહારી હોવાથી તેને બંને પ્રકારના દાંત હોય છે. શિયાળને પાતળા પગ અને લાંબી, ગુચ્છાદાર પૂંછડી હોય છે. શિયાળનો મુખ્ય ખોરાક ફળ, કંદમૂળ, કીટકો, નાનાં પ્રાણી કે પક્ષીઓ હોય છે. મોટા પ્રાણીએ જે પ્રાણીનો  શિકાર કર્યો હોય તેના શબના બચેલા ભાગને તે આરોગે છે. ખાતાં વધે તો તે ક્યારેક દાટીને સાચવી રાખે છે અને જરૂર પડે ત્યારે ખોદીને તે આરોગે છે ! ભરતી-ઓટના પ્રદેશમાં રહેતાં શિયાળ માછલી, કરચલા વગેરે ખાય છે. ગામને પાદરે રહેતાં શિયાળ શાકભાજીની વાડીમાંથી શેરડી, તરબૂચ અને કાકડી ખાય છે. રાત્રે ખાઈને સવારે બોડ કે બખોલમાં ભરાઈને સૂઈ જાય છે.

શિયાળ સહેલાઈથી લાંબું અંતર દોડી શકે છે. શિયાળની જોડી જિંદગી પર્યંત સાથે હોય છે. માદા શિયાળ ૩થી ૪ બચ્ચાંને જન્મ આપે છે. નર અને માદા બંને બચ્ચાંની સંભાળ લે છે. બચ્ચાં જન્મે ત્યારે નિ:સહાય, બંધ આંખોવાળાં હોય છે. તેથી શિયાળ-માવતર બચ્ચાંને એકલાં મૂકતાં નથી. માતાનું દૂધ પીને બચ્ચાં મોટાં થાય છે. બાળવાર્તાઓમાં સામાન્ય રીતે શિયાળની ઓળખાણ લુચ્ચા-ખંધા પ્રાણી તરીકે અપાય છે, પણ ખરેખર તે કુટુંબભાવના ધરાવતું, બચ્ચાંની ખૂબ માવજત કરતું માયાળુ પ્રાણી છે.

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી

અંજના ભગવતી

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના ઇલિનૉય રાજ્યમાં આવેલું મોટામાં મોટું શહેર.

તે ૪૧^૦ ૫૧’ ઉ. અ. અને ૮૭^૦ ૩૯’ પ. રે. આજુબાજુ વિસ્તરેલું છે. આ શહેર મિશિગન સરોવરની નૈર્ૠત્યમાં ૪૦ કિમી.ને અંતરે આવેલું છે. આ શહેરમાં થઈને શિકાગો નદી વહે છે. તેને નહેરો સાથે સાંકળી લેવામાં આવેલી છે. મિશિગન સરોવર અને મિસિસિપી નદી દ્વારા આ નહેરોને જળપુરવઠો મળી રહે છે. શહેરની વસ્તી આશરે ૨૬,૯૫,૫૯૮ (૨૦૧૦) જેટલી છે. શિકાગો શહેરનું ભૂપૃષ્ઠ સમતળ છે. અહીં ઉનાળો ગરમ અને ભેજયુક્ત રહે છે જ્યારે શિયાળામાં હિમવર્ષા થાય છે. સરેરાશ વાર્ષિક વર્ષા લગભગ ૮૧૦ મિમી. જેટલી તો હિમવર્ષા ૧,૦૦૦ મિમી. જેટલી થાય છે.

વહીવટી સરળતાની દૃષ્ટિએ શિકાગો શહેરને મુખ્ય ચાર વિભાગોમાં વહેંચેલું છે : (૧) મધ્ય શિકાગો : શિકાગો નદીની ઉત્તરે આવેલો આ વિભાગ ‘મૅગ્નિફિશન્ટ માઈલ’ તરીકે ઓળખાય છે. અહીં અત્યાધુનિક દુકાનો, હોટલો, રેસ્ટોરાં, રમણીય બાગબગીચા અને વિવિધ કાર્યાલયો આવેલાં છે. રેલમાર્ગ દ્વારા આ મધ્ય વિભાગને પરાંઓ સાથે સાંકળી લેવામાં આવ્યો છે. ધી ઓલ્ડ વૉટર-ટાવર અહીંનું ખૂબ જ જાણીતું સ્થાપત્ય છે. (૨) ઉત્તર વિભાગ : આ વિભાગમાં મોટા ભાગે વસાહતો આવેલી છે. શિકાગોનું ઓ હેર (O’ Hare) આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈ મથક અહીં આવેલું છે. વિશ્વનાં સૌથી વ્યસ્ત હવાઈ મથકોમાં તેની ગણના થાય છે. જૉન એફ. કૅનેડી દ્રુતગતિ માર્ગ આ વિભાગમાંથી પસાર થાય છે. અહીં ભેટસોગાદો માટેની દુકાનો, રાત્રિક્લબો અને હોટલોનું પ્રમાણ વિશેષ છે. (૩) પશ્ચિમ વિભાગ : અહીં અનેક ઔદ્યોગિક એકમો, ગોદામો આવેલાં છે. અહીં નિગ્રો, મેક્સિકન તેમ જ મૂળ અમેરિકનો વસે છે. દુનિયાની સૌથી મોટી પોસ્ટ-ઑફિસ અહીં આવેલી છે. ડી. આઇઝનહોવર દ્રુતગતિ માર્ગ આ વિભાગમાંથી પસાર થાય છે. (૪) દક્ષિણ વિભાગ : અહીં વિશાળ ઔદ્યોગિક એકમો આવેલા છે. આ વિભાગ વિસ્તાર તેમ જ વસ્તીની દૃષ્ટિએ સૌથી મોટો છે. આંતરરાષ્ટ્રીય બંદર પણ આ વિભાગમાં જ આવેલું છે. તે ઉપરાંત શિકાગો શહેરમાં વિશાળ બગીચા આવેલા છે. તેમાં લિંકન પાર્ક, ગ્રાન્ટ પાર્ક, બર્નહામ પાર્ક, જેક્સન પાર્ક, વૉશિંગ્ટન પાર્ક, પ્રાણીસંગ્રહાલયો, રમતનાં મેદાનો, બૉટનિકલ ગાર્ડન અને મત્સ્યગૃહો આવેલાં છે. શિકાગો શહેરનું અર્થતંત્ર ઉદ્યોગો, વેપાર તથા મૂડીરોકાણ પર નભે છે. અનાજ, કોલસો, લોખંડ અને પશુપેદાશોના વેપારનું તે મુખ્ય કેન્દ્ર છે. આ ઉપરાંત ખાદ્યપ્રક્રમણ, વીજળી અને વીજાણુ-સાધનો બનાવવાના, લોખંડપોલાદનાં યંત્રો અને સાધનસામગ્રી, ચિકિત્સા માટેનાં સાધનો, ઔષધિઓ, રસાયણો, પેટ્રોકેમિકલો, પરિવહનનાં સાધનો, છાપકામનાં યંત્રો અને તેમની સામગ્રી બનાવવાના એકમો અહીં આવેલા છે. આ શહેર યુ.એસ.નું સૌથી મોટું પરિવહનકેન્દ્ર ગણાય છે. ‘ધ ડેઇલી ડિફેન્ડર’, ‘ટ્રિબ્યૂન’ અને ‘સન ટાઇમ્સ’ આ શહેરનાં જાણીતાં વર્તમાનપત્રો છે. શિકાગો ગીચ વસ્તી ધરાવતું શહેર છે. ૧૮૬૦ના ગાળામાં યુરોપ, જર્મની, ઇટાલી, પોલૅન્ડ અને આયર્લૅન્ડના ગરીબ ખેડૂતો તેમ જ મજૂરો સ્થળાંતર કરી આવીને અહીં વસ્યા છે. ઉદ્યોગો, વેપારનાં ક્ષેત્રો સિવાય ડૉક્ટરો, વકીલો, શિક્ષકો અહીં પોતપોતાના વ્યવસાયોમાં કામ કરે છે. અનેક લોકો હોટલના વ્યવસાય સાથે પણ સંકળાયેલા છે. ઇલિનૉય, નૉર્થ ઈસ્ટર્ન ઇલિનૉય તથા શિકાગો સ્ટેટ યુનિવર્સિટી ઉચ્ચશિક્ષણ માટેની જાણીતી યુનિવર્સિટીઓ છે. અહીંના જાણીતા સ્થાપત્યમાં સિયર્સ ટાવર છે. આ ઇમારત ૧૧૦ માળ ધરાવે છે. તેના ૧૦૩મા મજલેથી આખું શિકાગો શહેર અને મિશિગન સરોવરનો કાંઠો જોઈ શકાય છે. વળી આ શહેરમાં કલા, ઇતિહાસ અને વિજ્ઞાનને લગતાં વિવિધ સંગ્રહાલયો પણ આવેલાં છે.

અમેરિકી કવિ ર્ક્લ સૅન્ડબર્ગે આ શહેરને ‘સિટી ઑવ્ બિગ શોલ્ડર્સ’ કહીને નવાજેલું છે.

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી

અમલા પરીખ