Categories
વાચન સમૃદ્ધિ

મોહનિદ્રા : જીવન અને મૃત્યુમાં !

વિશ્વવિજેતા શહેનશાહ સિકંદર અંતિમ શ્વાસ લઈ રહ્યો હતો. એની બાજુમાં એની માતા તરફડી રહેલા પુત્રને જોઈને આક્રંદ કરતી હતી. જગત-વિજેતાની આવી દયનીય સ્થિતિ ! પોતાની શક્તિથી અનેકને મોતને ઘાટ ઉતારનાર સિકંદર ખુદ પોતાના મોત સામે આવીને ઊભો હતો. એની માતાએ આંખોમાં આંસુ સાથે રૂંધાયેલા કંઠે પૂછ્યું, ‘અરે ! મારા લાડકા પુત્ર સિકંદર ! તારા વિના હું કઈ રીતે જીવી શકીશ ? અસહ્ય, અસહ્ય !’ શહેનશાહ સિકંદરે માતાને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું, ‘મા ! મા ! હિંમત રાખ. ગભરાઈશ નહીં. મૃત્યુ પછી સત્તરમા દિવસે મારી કબર પર આવજે. હું તને જરૂર મળીશ.’ માતાએ સ્વસ્થતા રાખી. જગતવિજેતા શહેનશાહ સિકંદરનું અવસાન થયું. એને કબરમાં દાટવામાં આવ્યો.

સિકંદરની માતા માંડ માંડ દિવસો પસાર કરતી હતી. સિકંદરના મૃત્યુ પછી સોળ સોળ દિવસ સુધી હૈયામાં ધૈર્ય ધારણ કરીને રહી. સત્તરમા દિવસે સિકંદરને મળવાની આશાએ સઘળાં દુ:ખ સહેતી રહી. સત્તરમા દિવસની સાંજ ઢળી. સિકંદરની માતા કબર પાસે ગઈ. કોઈનો પગરવ સંભળાયો. માનું હૈયું બોલી ઊઠ્યું, ‘કોણ છે ? બેટા સિકંદર ! તું આવ્યો ?’ પેલા અવાજે કહ્યું, ‘તમે કયા સિકંદરની શોધ કરો છો ?’ માતાએ કહ્યું, ‘બીજા કોની ? વિશ્વવિજેતા સિકંદરની. મારા જિગરના ટુકડા સિકંદરની. એના સિવાય બીજો સિકંદર છે કોણ ?’ એકાએક અટ્ટહાસ્ય સંભળાયું. એ ભયાવહ જંગલને ચીરીને પર્વતમાળા સાથે ટકરાઈને વિલીન થઈ ગયું. ધીમેથી કોઈનો અવાજ આવ્યો, ‘અરે બાવરી, કેવો છે તારો સિકંદર ? કોનો છે સિકંદર ? આ કબ્રસ્તાનની ધૂળમાં કેટલાય સિકંદરો પોઢેલા છે.’ આ અવાજ સાંભળતાં સિકંદરની માતા ચોંકી ઊઠી અને એની મોહનિદ્રાનો ભંગ થયો. માનવીની મોહનિદ્રાએ મૃત્યુને મારક બનાવ્યું છે. મૃત્યુની સાચી ઓળખને બદલે એની આસપાસ માન્યતાઓનાં જાળાં ગૂંથી દીધાં છે. ભય અને શોકનો ઘેરો ઘાલ્યો છે અને રુદન-વિલાપની ચોકી બેસાડી છે. જગતવિજેતા સિકંદરને પણ મોત સામે ઝૂકી જવું પડ્યું. એણે મૃત્યુની વાસ્તવિકતા સ્વીકારી. માનવીને એના જીવન દરમિયાન ‘મોહનિદ્રા’ પજવે છે, એ જ રીતે માનવીના સ્વજનો પર મૃત્યુ પછી ‘મોહનિદ્રા’ પ્રભાવ પાડતી હોય છે. જીવનમાં એક પ્રકારનો મોહ હોય છે, મૃત્યુમાં ભિન્ન પ્રકારનો. જીવનને પ્રદર્શનથી ભરી દઈએ છીએ અને મૃત્યુને દંભથી મઢી દઈએ છીએ. જીવનની વાસ્તવિકતાની ઉપેક્ષા કરનાર વ્યક્તિ જીવનના અર્થ કે મૃત્યુના મહિમાને પામી શકતા નથી.

કુમારપાળ દેસાઈ

Categories
વાચન સમૃદ્ધિ

મહેન્દ્ર પંડ્યા

જ. ૪ ઑક્ટોબર, ૧૯૨૬ અ. ૨૮ ઑગસ્ટ, ૨૦૧૫

ગુજરાતના જાણીતા શિલ્પકાર મહેન્દ્ર પંડ્યાનો જન્મ ભરૂચ જિલ્લાના રાજપીપળામાં થયો હતો. પિતાનું નામ ધીરજરામ તલાટી હતું. તેમનો ઉછેર કુદરતના સાન્નિધ્યમાં થયો હતો. શિલ્પ સાથે લગાવ હોવાથી મ. સ. યુનિવર્સિટીની ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સમાં શિલ્પવિભાગમાં જોડાયા. ૧૯૫૫માં સ્નાતક અને ૧૯૫૮માં અનુસ્નાતક થયા. અહીં શંખો ચૌધરી અને પ્રદોષ દાસગુપ્તા તેમના શિક્ષક હતા, તેમના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમની કળાકારીગરી ઔર ખીલી ઊઠી. અભ્યાસ પૂર્ણ થતાં તે જ યુનિવર્સિટીના શિલ્પવિભાગમાં તેઓ પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાઈ ગયા. કલાઅધ્યાપન સાથે તેમણે શિલ્પસર્જન પણ ચાલુ રાખ્યું. નવ સપ્તાહ યુરોપના પ્રવાસ દરમિયાન તેઓ વિખ્યાત શિલ્પકાર હેન્રી મૂરના મહેમાન બન્યા અને તેમને ત્યાં રહીને તેઓ શિલ્પકળા વિશે ઘણું બધું શીખ્યા. ૧૯૮૬માં તેઓ નિવૃત્ત થયા. નિવૃત્તિ બાદ તેમના કલાસર્જનમાં વેગ આવ્યો. ભારત સરકારની સિનિયર આર્ટિસ્ટ ફેલોશિપ તેમને મળી. ૧૯૮૯માં ભારત સરકારના માનવસંસાધન મંત્રાલય તરફથી તેમની કલાસૂઝ અને શિલ્પસર્જનને બિરદાવતી ‘આઉટસ્ટૅન્ડિંગ આર્ટિસ્ટ ફેલોશિપ’ મળી. દેશવિદેશમાં તેમનાં અનેક વ્યક્તિગત પ્રદર્શનો યોજાયાં. ભારતમાં આધુનિક શિલ્પોને સ્થાન અપાવવામાં મહેન્દ્ર પંડ્યાનો મહત્ત્વનો ફાળો રહેલો છે.

પથ્થર અને લાકડામાંથી બનાવેલાં તેમનાં શિલ્પોમાં વિવિધ પ્રકારની સપાટીઓ જોવા મળે છે. જેમ કે, ખરબચડી, પ્રતિબિંબ જોઈ શકાય તેવી સ્નિગ્ધ-સુંવાળી, આડાઊભા ઘસરકા મારીને રચેલી જાળી જેવી ભાતવાળી. તેઓ પથ્થર અને કાષ્ઠ ઉપરાંત કાચ, ખીલા, પતંગ, જૂનો કાટમાળ, ફાઇબર ગ્લાસ, પ્લાસ્ટિક જેવા પદાર્થોમાંથી પણ શિલ્પકૃતિઓ બનાવતા. ઘરના દરવાજા ઉપરની કોતરણી હોય કે પછી વડોદરા નગરમાં રસ્તાઓ પર આરસ, સિરામિક ટાઇલ્સ અને સિમેન્ટ વડે સર્જેલા ફુવારાઓ હોય. મહેન્દ્ર પંડ્યાની કલાકારીગરી અનોખી તરી આવતી. તેમની કૃતિઓ દિલ્હીની નૅશનલ ગૅલરી ઑવ્ મૉડર્ન આર્ટ, લલિતકલા અકાદમી તથા ગુજરાત રાજ્યની લલિતકલા અકાદમીના સંગ્રહોમાં સ્થાન પામી છે.

અમલા પરીખ

Categories
વાચન સમૃદ્ધિ

શણ

લાંબા, મૃદુ અને ચળકાટવાળા રેસાઓ ધરાવતી શાકીય કે અર્ધક્ષુપ એકવર્ષાયુ વનસ્પતિ. શણની મોટી છૂંછ અને બોર છૂંછ નામની વનસ્પતિઓની અન્નવાહક પેશીમાંથી આ રેસા પ્રાપ્ત થાય છે. મોટી છૂંછ ૨.૪ મી.થી ૩ મી. જેટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે. તેના પર પીળાં પુષ્પો અને ગોળ શિંગો થાય છે. બોર છૂંછની શિંગો થોડી લાંબી હોય છે અને રેસા થોડી નીચી ગુણવત્તાવાળા હોય છે. શણ ચોમાસુ પાક છે. તેને હૂંફાળી આબોહવા માફક આવે છે. ભેજવાળી, ગોરાડુ અને ફળદ્રૂપ જમીનમાં તે સારી રીતે થાય છે. વાવેતર પછી ત્રણ-ચાર માસમાં તેના પર ફૂલો બેસે છે. તે સમયે પાકને લણી લેવામાં આવે છે. ખેતરમાં જ તેની સુકવણી કરી પાંદડાં ઉતારી લઈ, સોટીના પૂળા બાંધવામાં આવે છે. તેમને ફરી તપાવી, છીછરા પાણીમાં ડુબાડી, ઉપર લાકડાં કે પથ્થરનો ભાર મૂકવામાં આવે છે. આથી છાલ ઊખડી આવે છે. તેને નિચોવી, સારા પાણીથી ધોઈ, તડકે સૂકવી રેસા છૂટા પાડવામાં આવે છે. રેસાના ભારા બાંધી કારખાનાને વેચવામાં આવે છે.

કપાસના રેસાઓ પછી શણના રેસાઓ વધારે પ્રમાણમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. શણના રેસાઓ કપાસના રેસાઓ કે અળસીના રેસાઓ કરતાં ઓછા કીમતી છે. શણના રેસાઓ ૧.૮ મી.થી ૩.૦ મી. જેટલા લાંબા અને આછા પીળા રંગના હોય છે. તેઓ ઓછા મજબૂત, રેશમી, ચળકતા અને પ્રમાણમાં વિપુલ હોય છે. શણના રેસાઓ સસ્તા અને સરળતાથી કાંતી શકાય તેવા હોય છે. શણ મલેશિયા કે શ્રીલંકાનો મૂળ પાક છે; પરંતુ તે ભારતીય પાક કહેવાય છે. વિશ્વમાં તેના ઉત્પાદનમાં ભારત પહેલા ક્રમે છે. ભારત ઉપરાંત ચીન, બાંગ્લાદેશ, વિયેટનામ, થાઇલૅન્ડ  અને મ્યાનમાર પણ શણનું ઉત્પાદન કરતા દેશો છે. ભારતમાં પશ્ચિમ બંગાળ, આસામ, બિહાર અને ઓરિસા શણ ઉત્પન્ન કરનારાં રાજ્યો છે. ઉપયોગ : શણ મુખ્યત્વે બરછટ વણાટવાળી વસ્તુઓ બનાવવામાં ઉપયોગી છે. તે થેલાઓ, કોથળીઓ, ગૂણીઓ, રૂની ગાંસડીઓ માટેનાં કંતાનો, બરછટ કાપડ, પડદાઓ, શેતરંજીઓ અને દોરીઓ બનાવવામાં વપરાય છે. શણના રેસામાંથી ચીકાશરોધી (greese-proof) કાગળ બને છે. ભારતમાં તેના રેસાઓ સાથે ઊન મિશ્ર કરીને શાલ કે સસ્તા ધાબળા પણ બનાવવામાં આવે છે. તે મીઠાઈ અને બીજા ઉદ્યોગોમાં ચીકાશવાળા પદાર્થોને વીંટાળવામાં મોટે પાયે વપરાય છે. ટૂંકા રેસાઓમાંથી કાગળ બનાવાય છે. શણના રેસાઓ છાપરાના નમદાઓ (felts), પગરખાંનાં અસ્તર તથા ગાદીનું કાપડ બનાવવામાં તથા ભીંતના લેપન માટે ઉપયોગી છે. જોકે હવે આ બધી વસ્તુઓ માટે કૃત્રિમ રેસાનો વપરાશ વધ્યો છે; પરંતુ આરોગ્યની દૃષ્ટિએ શણનો વપરાશ હિતાવહ છે.

શુભ્રા દેસાઈ