તેઓ સ્કૉટલૅન્ડના પુસ્તક-વિક્રેતા અને પ્રકાશક હતા. તેમના મોટા ભાઈ ડેનિયલ સાથે મળીને તેઓએ ‘મૅકમિલન ઍન્ડ કંપની’ નામની મોટી પ્રકાશન-સંસ્થાનો વિકાસ કર્યો હતો. જેમાં પાઠ્યપુસ્તકો, વૈજ્ઞાનિક જર્નલ, વૈજ્ઞાનિક ગ્રંથો, સાહિત્યિક કૃતિઓ તથા ઉચ્ચ કોટિનાં સામયિકોનાં વિવિધસર પ્રકાશન કર્યાં હતાં. મૅકમિલન બંધુઓએ કેમ્બ્રિજમાં પુસ્તકો વેચવાની દુકાનથી શરૂઆત કરી, જેને સફળતા મળતાં જ તેઓએ પ્રકાશનમાં ઝંપલાવ્યું અને તે ક્ષેત્રમાં હરણફાળ ભરી. ઈ. સ. ૧૮૪૪માં પાઠ્યપુસ્તકોના પ્રકાશનનો પ્રારંભ કર્યો અને ૧૮૫૫ની સાલમાં પ્રથમ નવલકથા ચાર્લ્સ કિંગ્ઝલીની ‘વેસ્ટવર્ડ હો’નું પ્રકાશન કર્યું, જે સૌથી વધુ વેચાણપાત્ર બની. ત્યારબાદ તેમણે થોમસ હ્યુસની ‘ટૉમ બ્રાઉન્સ સ્કૂલ ડેઝ’(૧૮૫૭) પુસ્તકની સતત પાંચ આવૃત્તિ પ્રકાશિત થઈ.
૧૮૫૭માં ભાઈ ડેનિયલના અવસાન સમયે પુસ્તક વેચવાની દુકાન નાની હતી અને પ્રકાશન-કૅટલૉગમાં વર્ષનાં ૪૦ પુસ્તકોની યાદી હતી. ઍલેક્ઝાન્ડરે ખૂબ પુરુષાર્થ કરી પછીનાં ૩૨ વર્ષો દરમિયાન આ ગ્રંથસૂચિમાં વર્ષનાં કુલ ૧૫૦ પુસ્તકો પ્રકાશન ધોરણે ઉમેર્યાં. તેમણે ‘મૅકમિલન્સ મૅગેઝિન’ નામક સાહિત્યિક સામયિક અને ‘નેચર’ (૧૮૬૯) નામથી અગ્રણી વૈજ્ઞાનિક સામયિક શરૂ કર્યાં. તેમણે કૅનેડા, ઑસ્ટ્રેલિયા અને ભારતમાં પોતાની પ્રવૃત્તિઓ વિસ્તારી. આ પ્રકાશનગૃહે ટેનિસન, હકસ્લી, લૂઈ કૅરોલ, રડ્યાર્ડ કિપ્લિંગ તથા યેટ્સ જેવા મહત્ત્વના લેખકોની કૃતિઓ પ્રગટ કરી.
મધ્યપ્રદેશનો એક જિલ્લો તથા જિલ્લાનું મુખ્ય મથક. તે ૨૩ ૧૦´ ઉત્તર અક્ષાંશ તથા ૭૯ ૫૬´ પૂર્વ રેખાંશ પર આવેલું છે. ઉનાળામાં તાપમાન ૨૯ સે. જ્યારે શિયાળામાં ૧૮ સે.થી ૨૨ સે. જેટલું છે. આ શહેર નર્મદા નદીની ઉત્તરે આવેલું છે. શહેરના એક ડુંગર ઉપર ‘મદન મહેલ’ આવેલ છે. ચૌદમી સદીના ગોંડ રાજ્યનું તથા ૧૭૮૧માં મરાઠા રાજ્યનું તે મુખ્ય મથક હતું. ત્યાર બાદ બ્રિટિશરોના સમયમાં પણ મુખ્ય મથક રહ્યું હતું. જબલપુરમાં મ્યુનિસિપાલિટીની સ્થાપના ૧૮૬૪માં થઈ હતી. જબલપુર ખડકાળ ભૂપૃષ્ઠ ધરાવતું શહેર છે, જેની આજુબાજુ અનેક નાની ટેકરીઓ આવેલી છે.
જબલપુરથી દક્ષિણે ૧૦ કિમી. દૂર નર્મદા નદી આરસપહાણના ખડકાળ ભાગોમાંથી વહે છે. આ નદીનો માર્ગ ફાટખીણ રૂપે આવેલો હોવાથી તે પૂર્વમાંથી નીકળી પશ્ચિમે આવેલ અરબી સમુદ્રને મળે છે. જબલપુર ભારતનાં અન્ય રાજ્યો સાથે રેલવે અને રસ્તા દ્વારા જોડાયેલ છે. અલાહાબાદ અને મુંબઈ રેલમાર્ગનું મોટું જંકશન છે. કૉલકાતા-મુંબઈ રેલમાર્ગનું તે મહત્ત્વનું મથક છે. જબલપુરની આસપાસના પ્રદેશોમાંથી લોખંડ, ચૂનો, બૉક્સાઇટ, માટી, ચાઇના ક્લે, ફાયર ક્લે, ફ્લોરસ્પાર અને મૅન્ગેનીઝ જેવાં ખનિજો પ્રાપ્ત થતાં હોવાથી તેના ઉપર આધારિત અનેક ઉદ્યોગો આવેલા છે. જબલપુરમાં ત્રણ સિમેન્ટનાં કારખાનાં આવેલાં છે. જબલપુરથી ઉત્તરે ૧૦૦ કિમી. દૂર કટની આવેલ છે. ત્યાં ભારતનું સૌથી મોટું સિમેન્ટનું કારખાનું છે. કાચ બનાવવાનું એક કારખાનું પણ છે. રાસાયણિક અને એન્જિનિયરિંગનાં સાધનો બનાવવાનાં કારખાનાં તેમજ સુતરાઉ અને રેશમી કાપડ બનાવવાની મિલો, સિમેન્ટ ઉપર આધારિત સિમેન્ટની પાઇપો, જાળીઓ, માર્કિંગ સ્ટોન અને પૉટરી ઉદ્યોગ પણ ખીલ્યો છે. ટેલિફોનના સ્પૅર પાર્ટ્સ બનાવવાનાં કારખાનાં તેમજ કાગળ બનાવવાની મિલો તેમજ લાકડાં વહેરવાની મિલો પણ અહીં છે. કુટિર ઉદ્યોગમાં લાકડા અને લાખની ચીજવસ્તુઓ અને સ્લેટની પેન્સિલો અને બીડી વાળવાનાં અનેક કારખાનાં છે. તે મધ્યપ્રદેશનું મહત્ત્વનું વ્યાપારમથક છે. ઘઉં, ચણા, જુવાર, તેલીબિયાં વગેરે પાકના વેપારનું મથક છે. તે ભારતનું મહત્ત્વનું લશ્કરીમથક છે. અહીં લશ્કરના દારૂગોળા અને શસ્ત્રોના ભંડારો આવેલા છે.
તે રાજ્યનું મહત્ત્વનું શૈક્ષણિક ધામ છે. અહીંની શાળાઓ રાજ્ય સરકાર દ્વારા સંચાલિત છે. જબલપુરમાં યુનિવર્સિટીની સ્થાપના ૧૯૫૭માં થઈ હતી. ૧૯૬૪માં સ્થપાયેલ જવાહરલાલ નહેરુ કૃષિ યુનિવર્સિટી પણ છે. રાજ્યની હાઈકોર્ટ અહીં છે. જબલપુર શહેરની વસ્તી ૧૦,૫૪,૩૩૬ (૨૦૧૧) જેટલી છે. જબલપુર જિલ્લો : જબલપુર જિલ્લાનો વિસ્તાર ૧૦,૧૬૦ ચોકિમી. છે, જેમાં સોન અને નર્મદા નદીના થાળાનો પણ સમાવેશ થાય છે. નર્મદા નદી-ખીણના પશ્ચિમ છેડે આવેલો વિસ્તાર ‘હવેલી’ તરીકે ઓળખાય છે. તે ખૂબ જ ફળદ્રૂપ છે. ત્યાં ઘઉંની ખેતી વિશેષ થાય છે. તદુપરાંત ચોખા, જુવાર, ચણા અને તેલીબિયાંની ખેતી થાય છે. જબલપુર જિલ્લામાં બૌદ્ધ, હિન્દુ અને જૈન ધર્મનાં અનેક સ્થાપત્યો ખંડેર સ્વરૂપે આવેલાં છે. આ જિલ્લામાં નર્મદા નદી ઉપર આવેલો ‘ધુંઆધારનો ધોધ’ વધુ જાણીતો છે. અહીં આવેલ ચોસઠ જોગણીમાતાનું મંદિર જોવાલાયક છે. જિલ્લાની વસ્તી ૨૬,૬૦,૭૧૪ (૨૦૧૧) હતી. સમગ્ર જબલપુર વિભાગનો વિસ્તાર ૭૫,૯૨૭ ચોકિમી. છે. તેમાં જબલપુર, બાલાઘાટ, છિંદવાડા, દમોહ, માંડલા, નરસિંહપુર, સાગર અને સેવની(seoni) જિલ્લાઓનો સમાવેશ થાય છે. સાગ, સાલ, ટીમરુ અને ચારોળીનાં અનેક વૃક્ષો આવેલાં છે. ચણા અને તલ આ વિભાગના મુખ્ય ખેતીના પાક છે.
ગુજરાતી સુગમસંગીતના મૂર્ધન્ય સ્વરકાર અને સંગીતકાર ક્ષેમેન્દ્ર દિવેટિયાનો જન્મ અમદાવાદમાં સંસ્કારી નાગર પરિવારમાં થયો હતો. પિતા વીરમિત્ર અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં પ્રાધ્યાપક અને ગુજરાતમાં સુગમસંગીત પ્રવૃત્તિના આદ્યસ્થાપક. ૧૯૪૬માં ક્ષેમુભાઈ વિજ્ઞાનના સ્નાતક થયા. નાની વયથી જ સંગીતનો ખૂબ શોખ. આથી આરંભમાં જયસુખલાલ ભોજક, હામીદ હુસેનખાં તથા વી. આર. આઠવલે પાસેથી સંગીતની તાલીમ લીધી. અમદાવાદના ‘રંગમંડળ’થી સ્વરરચનાની શરૂઆત કરી. ૧૯૬૨માં સંગીતસંસ્થા ‘શ્રુતિ’માં જોડાયા. આ ઉપરાંત અમદાવાદની સંગીતની ‘આલાપ’, ‘શ્રવણમાધુરી’, ‘સ્પંદન’ સંસ્થા તથા નૃત્યસંસ્થા ‘કદમ્બ’ રાસગરબાની પ્રવૃત્તિઓ કરતી ‘નૂપુરઝંકાર’ તથા ‘વેણુનાદ’ જેવી સંસ્થાઓમાં સક્રિય હતા. ગુજરાત રાજ્ય યુવકસેવા તથા સાંસ્કૃતિક વિભાગ તરફથી તેમણે સતત દસ વર્ષ સુગમસંગીતનાં સંમેલનોનું આયોજન-સંચાલન કર્યું. તેમણે અમદાવાદની ‘દર્પણ’ સંસ્થા, મુંબઈની આઈ.એન.ટી. તથા વડોદરાની સંસ્થાઓ માટે ૧૯ નાટકોમાં તથા નૃત્યનાટિકાઓમાં સ્વરનિયોજન કર્યું. ૧૯૮૬થી અનેક વર્ષો તેમણે આકાશવાણી, દિલ્હી ખાતેના સંગીત બોર્ડના સભ્ય તરીકે સેવાઓ આપી હતી. તેમણે સ્વરનિયોજન કરેલાં ગીતોની રેકર્ડ, ‘હિઝ માસ્ટર્સ વૉઇસ દ્વારા ઉતારવામાં આવી છે. તેમાં ૧૯૮૪માં પ્રસિદ્ધ થયેલી ‘સંગીતસુધા’ને ખૂબ પ્રશંસા પ્રાપ્ત થઈ. તેમણે દેશ-વિદેશમાં પણ અનેક કાર્યક્રમો આપ્યા. મુંબઈમાં તેમણે ‘આ માસનાં ગીતો’ શીર્ષક હેઠળ અનેક કાર્યક્રમો આપ્યા.
ક્ષેમુભાઈનાં પત્ની સુધાબહેન પણ ગાયિકા હતાં. ક્ષેમુભાઈ ક્રિકેટ રમવાના શોખીન હતા અને તેમણે આકાશવાણી પરથી કૉમેન્ટરી પણ આપી છે. વિજ્ઞાનના વિદ્યાર્થી, ક્રિકેટના શોખીન અને આત્મા સંગીતકારનો. આ કંઈક અદભુત સંયોજન હતું તેમના વ્યક્તિત્વનું. તેમણે કેટકેટલા નામી કવિઓની કેટકેટલી કૃતિઓ ઉત્તમ રીતે સ્વરબદ્ધ કરી! તેમણે પોતાનાં સ્વરાંકનો થકી કવિના શબ્દોને નવો અર્થ અને નવી ઊંચાઈ બક્ષ્યાં. તેમને ‘કાશીનો દીકરો’ ફિલ્મ માટે શ્રેષ્ઠ સંગીતકારનો ઍવૉર્ડ, ૧૯૮૮માં ગુજરાત રાજ્ય ગૌરવ પુરસ્કાર ઉપરાંત અનેક પુરસ્કારો પ્રાપ્ત થયા. તેમની કેટલીક રચનાઓ ‘રાધાનું નામ’, ‘ગોરમાને પાંચે’, ‘મારી આંખે કંકુના’, ‘દાડમડીનાં ફૂલ રાતાં’, ‘કેવા રે મળેલા વગેરે જેવી અનેક સ્વરરચનાઓ અવિસ્મરણીય છે.
