Tag: અધિકરણ

આયર્લૅન્ડ પ્રજાસત્તાકનું પાટનગર, સૌથી મોટું શહેર અને આ જ નામ ધરાવતું પરગણું. ભૌગોલિક સ્થાન : ૫૩° ૨૦´ ઉ. અ. અને ૬° ૧૫´ પ.રે.. દેશના દક્ષિણ કાંઠા પર લેનસ્ટર પ્રાંતમાં આવેલું આ નગર લિફી નદીના બંને કાંઠે વસેલું છે અને ડબલિનના ઉપસાગરથી ત્રણ કિમી. દૂર છે. પ્રાચીન આયરિશ ભાષા ગૅલિકમાં તેનું નામ ‘બ્લા ક્લીઆ’ બોલાય છે. આધુનિક આયરિશ ભાષાના ડભલીન (Dubh Linn – black pool) પરથી તેનું નામ ‘ડબલિન’ પડ્યું છે. શહેરની દક્ષિણ બાજુની સામેના ભાગમાં  ૬૦૦ મી. ઊંચો વિકલો ડુંગર છે. દેશના અંદરના ભાગમાં જવાનો માર્ગ અહીંથી શરૂ થાય છે. મહાનગરનો કુલ વિસ્તાર ૧૧,૭૫૮ ચોકિમી. તથા નગરની વસ્તી ૫,૯૨,૭૦૦ (૨૦૨૪, આશરે) તથા મહાનગરની વસ્તી ૧૫,૩૪,૦૦૦ (૨૦૨૪, આશરે) છે. દેશની કુલ વસ્તીના આશરે ૩૦% લોકો આ પરગણામાં રહે છે. શિયાળામાં જાન્યુઆરી માસમાં ડબલિનનું તાપમાન સરેરાશ ૬° સે. હોય છે. શિયાળો ગરમ પ્રવાહની અસરને કારણે પ્રમાણમાં હળવો હોય છે. ઉનાળાનું જુલાઈ માસનું તાપમાન સરેરાશ ૧૫° સે. હોય છે. ઉનાળો એકંદરે શીતળ અને આહલાદક હોય છે. દર વરસે સરેરાશ ૭૫૦ મિમી. વરસાદ પડે છે.

ડબલિન નગર

જંગલો કપાઈ જવાથી કુદરતી વનસ્પતિ ખાસ રહી નથી પણ પર્ણપાતી (ડેસિડ્યુઅસ) પ્રકારનાં ઓક, બર્ચ વગેરે વૃક્ષો જોવા મળે છે. જમીન સમતલ અને ફળદ્રૂપ છે. શહેર ફરતી ટેકરીઓ છે. જવ, ઘઉં, બટાકા, શાકભાજી તથા ફળફળાદિ વગેરે મુખ્ય પેદાશો છે. લોકો ઢોર, ભુંડ, ઘોડા વગેરે ઉછેરે છે. લોકોનો મુખ્ય ધંધો ખેતી અને પશુપાલન છે. ડબલિન  આયર્લૅન્ડનું સૌથી મહત્ત્વનું વાણિજ્ય અને ઔદ્યોગિક કેન્દ્ર છે. અહીં ઇલેક્ટ્રૉનિક્સનાં સાધનો, વીજળીનાં ઉપકરણો, પ્રક્રમણ કરેલ એમાં ખાદ્ય પદાર્થો, દારૂ, સિગારેટ, કાચ, વહાણો, કાગળ, સ્ટીમરો તથા કાપડ વગેરેના નાના ઉદ્યોગો વિક્સ્યા છે. એક જમાનામાં તે ગરમ, સુતરાઉ અને રેશમી કાપડના ઉત્પાદન માટે જાણીતું હતું. આ સિવાય હૅટ અને ખેતીનાં સાધનો બનાવવાં તથા મચ્છીમારી અને પ્રવાસનના ઉદ્યોગો મહત્ત્વના છે. રૉયલ અને ગ્રાન્ડ કૅનાલ દ્વારા લિફી નદી અને શેનોન નદીનું જોડાણ થયું છે. ડબલિનનું બંદર પૂર્વ કિનારાના મધ્યભાગે આવેલું છે. રસ્તાઓ અને રેલવે દ્વારા તે આયર્લૅન્ડનાં અન્ય મહત્ત્વનાં સ્થળો સાથે જોડાયેલું છે. લિફી નદીના ધક્કા સુધી નાનાં વહાણો આવે છે. બીફ, ખોરાકી ચીજો અને ઢોરની નિકાસ થાય છે જ્યારે કોલસો, પેટ્રોલિયમ તથા તેની પેદાશો, યંત્રો, દવા, ચા વગેરેની આયાત થાય છે. આયરિશ પ્રજાસત્તાક રાજ્યનો ૫૦% જેટલો વિદેશ વેપાર ડબલિનના બંદર હસ્તક છે. ફિનિક્સ પાર્કમાં જેમ્સ જોઇસનું સંગ્રહસ્સ્થાન છે. નૅશનલ લાઇબ્રેરી અને નૅશનલ મ્યુઝિયમનાં મકાનો ઓગણીસમી સદીનાં છે. રાષ્ટ્રીય સંગ્રહસ્થાનમાં આયર્લૅન્ડની પ્રાચીન વસ્તુઓનો ભંડાર છે. તેની જૂની યુનિવર્સિટીની શરૂઆત ટ્રિનિટી કૉલેજ તરીકે ૧૫૯૧માં થઈ હતી, જ્યારે રોમન કૅથલિક યુનિવર્સિટી ૧૮૫૧માં શરૂ થઈ હતી. ૧૯૦૨માં ઍબી થિયેટર સ્થપાયું હતું.

શિવપ્રસાદ રાજગોર

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી વિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮, ડબલિન, પૃ. ૪૫૬)

અમદાવાદ પછી ગુજરાતનું સૌથી મોટું શહેર. તે ૨૧° ૧૨´ ઉ. અ. અને ૭૨° ૫૦´ પૂ. રે. પર વસેલું છે. ‘સૂરત’ નામ સૂર્ય પરથી, ‘રાંદેર’નું નામ સૂર્યપત્ની રાંદલ પરથી, ‘તાપી’ નદીનું નામ સૂર્યપુત્રી તપતી પરથી અને ‘અશ્વિનીકુમાર’ વિસ્તારનું નામ સૂર્યપુત્ર અશ્વિનીકુમાર પરથી પડ્યું છે; એટલે કોઈ સૂર્યપૂજક જાતિ અહીં રહેતી હશે એવું માની શકાય. સૂરત ક્યારે વસ્યું એ વિશે નિશ્ચિતપણે કહી શકાતું નથી. દક્ષિણ ગુજરાતમાં તાપી નદીને કાંઠે પ્રાચીન કાળથી તે વસેલું છે. મૂળ સૂરત તો દરિયામહેલ, ફુરજા, શાહપોર, સોદાગરવાડ, નાણાવટ વગેરે વિસ્તારો પૂરતું મર્યાદિત હતું; પરંતુ ઈસુની ૧૫મી સદીના અંતમાં અથવા ૧૬મી સદીની શરૂઆતમાં મલિક ગોપી નામના હિંદુ અમીર અને અધિકારીએ ગોપીપુરા વસાવી તથા ગોપીતળાવ અને રાણીતળાવ બંધાવી તેનો વિકાસ કર્યો. ભૂતકાળમાં સૂરત ‘સોનાની મૂરત’ તરીકે જાણીતું હતું.

સૂરતના ડાયમંડ-બજારમાં તૈયાર થતા હીરા

આઝાદીની ચળવળમાં પણ સૂરતે મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો હતો. ૧૯૦૭માં કૉંગ્રેસનું ઐતિહાસિક અધિવેશન અહીં યોજાયું હતું. પાટીદાર આશ્રમ અને અનાવિલ આશ્રમ સૂરતની સ્વાતંત્ર્ય-ચળવળનાં બે મુખ્ય કેન્દ્રો હતાં : ગાંધીજી અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. તેઓ ઘણી વખત સૂરત આવ્યા હતા. સૂરતના નોંધપાત્ર રાજકીય નેતાઓમાં કલ્યાણજી મહેતા, દયાળજી દેસાઈ, કનૈયાલાલ દેસાઈ, હિતેન્દ્રભાઈ દેસાઈ, ગોરધનદાસ ચોખાવાલા વગેરેને ગણાવી શકાય. ગુજરાતમાં સમાજ-સુધારાની ચળવળની શરૂઆત પણ સૂરતથી થઈ હતી. ૧૮૭૩માં ગુજરાતી ભાષાનો પહેલો કોશ નર્મદે આપ્યો. સુધારાયુગના અગ્રણી સાહિત્યકાર નર્મદનું મૂળસ્થાન સૂરત હતું. છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં સૂરત શહેરની વસ્તી અને વિસ્તારમાં ઘણો વધારો થયો છે. સૂરત શહેરની વસ્તી ૬૩,૪૫,૦૦૦ (૨૦૨૪, આશરે) જેટલી છે. તેનો વિસ્તાર આશરે ૩૨૭ ચોકિમી. જેટલો છે. સૂરતની આબોહવા સમધાત રહે છે. ઉનાળા અને ચોમાસાની ૠતુ ભેજવાળી રહે છે. શિયાળો સમધાત હોય છે. ચોમાસામાં વરસાદ પડે છે. જિલ્લાનો સરેરાશ વરસાદ ૧૫૦૦થી ૨૦૦૦ મિમી. જેટલો પડે છે. તાપી અહીંની મુખ્ય નદી છે. વર્તમાનમાં સૂરત ‘હીરાની નગરી’ (ડાયમન્ડ સિટી) તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. અહીં આર્ટ સિલ્ક, કાપડ, જરી અને હીરાના ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે. હજીરા નજીક મોટાં કારખાનાંઓ આવેલાં છે. સૂરતમાં ભૌતિક સગવડ-સુધારા પણ દાખલ થયા છે. ટ્રાફિકને સરળ બનાવવા કેટલાક ફ્લાય ઓવરબ્રિજ બન્યા છે. તે ઉપરાંત અહીં નહેરુપુલ, સરદારપુલ, વિવેકાનંદપુલ આવેલા છે. રંગઉપવન, ગાંધી સ્મૃતિ ભવન, સરદાર સ્મૃતિ ભવન તથા ઇનડૉર સ્ટેડિયમમાં નાટકો તથા સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો યોજાય છે. નર્મદ મધ્યસ્થ પુસ્તકાલય તથા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ સંગ્રહાલય પણ જાણીતાં છે.

અમલા પરીખ

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ, વૉલ્યુમ ભાગ-10, સૂરત, પૃ. ૩૧)

બંદરનો માલ મળે તેનું પરિવહન કરનારું કરારબદ્ધ (chartered) માલવાહક જહાજ. આવું માલવાહક જહાજ સમુદ્ર-યાત્રા કરાર(voyage charter)પદ્ધતિ અથવા સમય કરાર(time charter)પદ્ધતિથી ભાડે આપવામાં આવે છે. સમુદ્ર-યાત્રા કરારપદ્ધતિમાં નિશ્ચિત સ્થળની નિશ્ચિત સફર માટે આખું જહાજ અથવા જહાજની આંશિક જગ્યા ભાડે આપવામાં આવે છે. નક્કી કરેલા બંદર ઉપર ઠરાવેલા દિવસે દરિયાઈ મુસાફરીને લાયક સુસજ્જ જહાજ આવી પહોંચશે તેવી ખાતરી જહાજમાલિક આપે છે અને સામે પક્ષે ઠરાવેલી સંખ્યાના દિવસમાં માલજહાજમાં એક બંદરેથી ચડાવવામાં તથા બીજા બંદરે ઉતારવામાં અને તેમાં કસૂર થાય તો વિલંબ-શુલ્ક (demurrage) ભરવામાં આવશે તેવી કબૂલાત જહાજ ભાડે રાખનાર આપે છે. સમય કરારપદ્ધતિમાં નિર્દિષ્ટ સમય માટે જહાજ ભાડે આપવામાં આવે છે. સમુદ્ર-યાત્રા કરાર કરતાં સમય કરારપદ્ધતિ વધારે પ્રચલિત છે અને તેલવાહક જહાજ (tanker) અને અતિકાય તેલવાહક જહાજ (very large crude carriers – VLCC)ની બાબતમાં તો તે સર્વસામાન્ય છે. ટ્રૅમ્પને ભાડે મેળવી આપવાનું કામ જહાજી આડતિયા કે દલાલ કરતા હોય છે.

અતિકાય તેલવાહક જહાજ

ટ્રૅમ્પથી વિરુદ્ધ પ્રકારના જહાજને નિયમિત સેવા-જહાજ (liner) કહે છે. તે વર્ગીકૃત (scheduled) સમુદ્રમાર્ગ ઉપર આવતુંજતું હોય છે. સ્થાપિત થયેલા દરેક માર્ગ ઉપર ઘણી કંપનીઓનાં નિયમિત સેવા-જહાજ ફરતાં હોય છે અને તેમની વચ્ચે નૂર-યુદ્ધ (freight war) ન થાય તે હેતુથી જહાજમાલિકોની પરિષદ આવા દરેક સ્થાપિત માર્ગ ઉપરના પરિવહનનું નૂર નક્કી કરતી હોય છે. કપાસ, ઘઉં અને ખાંડ જેવા ઋતુ અનુસાર તૈયાર થતા કૃષિપાકોના વિપુલ જથ્થાને આખા વર્ષમાંથી ફક્ત ચોક્કસ સમયે પરિવહન કરવાના તથા ઇંગ્લૅન્ડ જેવા કેટલાક દેશોમાંથી ખનિજકોલસાને મોટા પાયા ઉપર દક્ષિણ અમેરિકા જેવા ખંડમાં  પરિવહન કરવાના પ્રસંગ ઊભા થાય છે ત્યારે આવા અતિ વિશાળ કાર્યને નિયમિત સેવા-જહાજ પહોંચી વળી શકતાં નથી. તે સમયે ટ્રૅમ્પ પૂરક સેવા પૂરી પાડે છે. વિશ્વ વ્યાપારમાં ટ્રૅમ્પની જરૂરિયાત બહુ-આયામી (multi-dimensional) પ્રકારની હોવાથી નિયમિત સેવા-જહાજની આવકની સરખામણીમાં ટ્રૅમ્પની આવક તીવ્ર ચઢાવ-ઉતારવાળી હોય છે. તાજેતરમાં ટ્રૅમ્પની સંખ્યામાં ઘટાડો થયો છે, કારણ કે વધુ અને વધુ બહુરાષ્ટ્રીય ઔદ્યોગિક ગૃહોએ પોતાની જરૂરિયાતને અનુરૂપ વિશિષ્ટ રચનામાં પોતાની માલિકીનાં જહાજનો ઉપયોગ કરવાનું વલણ લેવા માંડ્યું છે.

રજનીકાન્ત વ્યાસ

ગુજરાતી વિશ્વકોશ વૉલ્યુમ ખંડ-૮