Tag: અધિકરણ

પંજાબ રાજ્યનો જિલ્લો તથા ઔદ્યોગિક નગર. તે આશરે ૩૧° ૧૮´ ઉ. અ. અને ૭૫° ૩૪´ પૂ. રે.ની આજુબાજુના ૨૬૩૨ ચોકિમી. વિસ્તાર આવરી લે છે. દિલ્હીથી આશરે ૩૬૮ કિમી. તથા હોશિયારપુરથી આશરે ૩૯ કિમી.ના અંતરે છે. આ પ્રાચીન નગર સાતમી સદીમાં રાજપૂત વંશના રાજાઓનું પાટનગર હતું. પંજાબનું નવું પાટનગર ચંડીગઢ બંધાયું ત્યાં સુધી ૧૯૪૭થી ૧૯૫૪ દરમિયાન તે પંજાબ રાજ્યનું પાટનગર હતું. રાજ્યનાં મોટાં નગરોમાં તે ત્રીજા ક્રમે આવે છે. જિલ્લાની વસ્તી ૨૧,૮૧,૭૫૩ (૨૦૧૧) છે. જિલ્લા અને વિભાગીય મથક ઉપરાંત તે કૃષિપેદાશોનું વ્યાપારકેન્દ્ર અને ઔદ્યોગિક મથક છે. તે રેલ અને રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગે પઠાણકોટ, અમૃતસર, લુધિયાણા, અંબાલા જેવાં રાજ્યનાં અગત્યનાં શહેરો સાથે સંકળાયેલું છે.

આ શહેરમાં રમતગમતનાં સાધનો બનાવવાનો ઉદ્યોગ સૌથી મોટો છે. ૧૯૪૭ પહેલાં આ ઉદ્યોગ સિયાલકોટ(પાકિસ્તાન)માં કેન્દ્રિત હતો, પણ દેશના વિભાજન પછી સિયાલકોટથી અહીં આવીને વસેલા કારીગરોએ આ ઉદ્યોગનો વિકાસ કર્યો છે. તે માટેનું જરૂરી લાકડું હિમાચલ પ્રદેશ અને કાશ્મીરનાં જંગલોમાંથી તેમજ અન્ય કાચો માલ સ્થાનિક રીતે ઉપલબ્ધ થાય છે. અહીંથી રમતગમતનાં સાધનોની યુરોપના દેશો, કૅનેડા, યુ.એસ., દૂર પૂર્વના અને અગ્નિએશિયાના દેશો, ઑસ્ટ્રેલિયા વગેરેમાં નિકાસ કરવામાં આવે છે. આ સિવાય અહીં ખાંડ, કાચ, કાગળ, ચિનાઈમાટી, ધાતુનો સરસામાન, ચામડાં કેળવવાં અને ચામડાંની ચીજો બનાવવી, વણાટકામ, સુથારીકામને લગતા ઉદ્યોગો તેમજ ઇજનેરી ઉદ્યોગનો પણ વિકાસ થયેલો છે. ઇજનેરી ઉદ્યોગોમાં મુખ્યત્વે સીવણ-સંચા, ખેત-ઓજારો, ડીઝલ ઑઇલ-એન્જિન, વીજળીનાં સાધનો, સાઇકલ તથા ઑટો-વાહનોના ભાગો, હાથ-ઓજારો, મશીન ટૂલ્સ, વાઢકાપ માટેનાં અને દાક્તરી તથા વૈજ્ઞાનિક ઉપકરણો, ઇલેક્ટ્રૉનિક સાધનો, વૉટર મીટર, બૉલ-બેરિંગ, સંગીતનાં સાધનો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. જલંધર તેની આસપાસના ઘણા પરાવિસ્તારોને આવરે છે અને તેના દક્ષિણ ભાગમાં વિશાળ કૅન્ટૉન્મેન્ટ છે. તેનું હવાઈ મથક શહેરથી લગભગ ૧૪ કિમી. પૂર્વમાં આવેલું છે. પંજાબ યુનિવર્સિટી સાથે સંલગ્ન ૯ કૉલેજો અહીં આવેલી છે. પ્રાચીન કાળમાં આ નગર ત્રિગર્ત રાજ્યનું પાટનગર હતું. સાતમી સદીમાં જાણીતા પ્રવાસી યુઅન શ્વાંગે આ નગરની મુલાકાત લીધી હતી એવા ઉલ્લેખો સાંપડે છે. મુઘલ સામ્રાજ્યના સમયગાળા દરમિયાન આ નગર સતલજ તથા બિયાસ નદી વચ્ચેના પ્રદેશનું પાટનગર હતું. સતલજ નદીથી ઉત્તરમાં આવેલો આશરે ૨૬૫૮ ચોકિમી. ક્ષેત્રફળને આવરતો જલંધર જિલ્લાનો પ્રદેશ, સપાટ ફળદ્રૂપ મેદાનોનો બનેલો છે. ઘઉં, મકાઈ, કપાસ, શેરડી, ચણા વગેરે અહીંના મુખ્ય પાકો છે. રાજ્યના મુખ્ય બે વિભાગો પૈકીના જલંધર વિભાગમાં જલંધર, હોશિયારપુર, કપૂરથલા, ફિરોજપુર, લુધિયાણા, અમૃતસર અને ગુરુદાસપુર જિલ્લાનો સમાવેશ થાય છે.

ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-7 માંથી

બિજલ પરમાર

ચીનનું મોટામાં મોટું શહેર તથા બંદર.

તે ૩૧^૦ ૧૦’ ઉ. અ. અને ૧૨૧^૦ ૩૦’ પૂ. રે. પર આવેલું છે. ચીનના જિયાન્ગસુ પ્રાંતમાં આવેલું આ શહેર હુઆંગપુ અને વુસાંગ નદીઓના સંગમસ્થળે વિસ્તરેલું છે. તે ચીનનું મહત્ત્વનું બંદર તથા ઔદ્યોગિક શહેર છે. તેની વસ્તી ૨,૪૧,૫૦,૦૦૦ (૨૦૧૩) છે.

ઈ. સ. ૯૬૦થી ૧૨૭૯ના ગાળા દરમિયાન સુંગ વંશના શાસન હેઠળ શાંઘાઈ માત્ર એક નાનું વેપારી મથક હતું. ૧૧મી સદીમાં અહીં માછીમારો રહેતા હતા. ૧૩૬૦ પછીથી તેનો વિકાસ એક શહેર તરીકે થતો ગયો. ૧૮૪૨માં થયેલા કહેવાતા ચીન-બ્રિટનના અફીણયુદ્ધને અંતે બ્રિટને આ શહેરને વિદેશી વેપાર માટે મુક્ત બનાવવાની ફરજ પાડેલી. ત્યારબાદ બ્રિટન, ફ્રાન્સ, યુ.એસ.એ., જાપાન તેમ જ અન્ય ઘણા દેશના લોકોનો વેપાર વધ્યો. ઘણા વિદેશીઓ અહીં આવીને વસ્યા. દુનિયાના બજારમાં શાંઘાઈને આગળ પડતું સ્થાન મળ્યું. ધીમે ધીમે તે પાશ્ચાત્ય શૈલીનું શહેર બનવા લાગ્યું. ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં સ્થાનિક નાગરિકોએ વિદેશી અસર સામે પ્રતિકાર શરૂ કર્યો. ૧૯૨૧માં શાંઘાઈમાં ચીનનો સામ્યવાદી પક્ષ સ્થપાયો. ૧૯૨૭માં ચીની રાષ્ટ્રવાદીઓએ અનેક ચીની સામ્યવાદીઓની હત્યા કરી. ૧૯૩૭માં  જાપાનીઓએ શાંઘાઈ કબજે કર્યું. બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું ત્યાં સુધી શાંઘાઈ જાપાનના તાબા હેઠળ હતું. આંતરરાષ્ટ્રીય સમાધાન બાદ વિદેશીઓ આ શહેર છોડી ગયા અને ૧૯૪૯માં સામ્યવાદીઓએ ચીન પર વર્ચસ્વ જમાવ્યું. ત્યારપછી શાંઘાઈનો વિસ્તાર વધ્યો. નવા ઉદ્યોગો સ્થપાયા. ૧૯૬૬ની સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિ વખતે સામ્યવાદી પક્ષના પ્રમુખ માઓ ઝેદાંગ (માઓ ત્સે તુંગ) સત્તા ઉપર આવ્યા. ૧૯૭૯માં ફરી પાછું શહેરને નાગરિક સત્તા હેઠળ સોંપાયું. શાંઘાઈ મ્યુનિસિપાલિટી ધરાવે છે, જે દ્વિપક્ષ પદ્ધતિ અનુસાર કામ કરે છે.

હાલનું શાંઘાઈ દુનિયાનું વધુમાં વધુ ગીચ વસ્તી ધરાવતું શહેર ગણાય છે. શહેરને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવેલું છે : (૧) ઉત્તર તરફનો જૂનો વિદેશી વિભાગ, (૨) દક્ષિણ તરફનો મૂળ ચીની વસાહતવાળો વિભાગ, (૩) આ બે વિભાગોની આજુબાજુ વિકસેલા પરાં-વિસ્તારો. શાંઘાઈનો મધ્ય ભાગ જૂના વિદેશી વિભાગમાં આવેલો છે. અહીં ૧૯૨૦ના દાયકામાં બાંધેલી ગગનચુંબી ઇમારતો  છે. જ્યાં પહેલાં વિદેશીઓ રહેતા હતા ત્યાં આજે ચીની કુટુંબો રહે છે. જાહેર બગીચાઓ પૂરા થાય છે ત્યાં વહાણો માટેની ગોદીઓ આવેલી છે. અહીંના નાનજિંગ માર્ગ પર દુકાનો તથા રેસ્ટોરાં આવેલાં છે.

વિદેશી વિભાગની દક્ષિણે મૂળ ચીની વસાહત આવેલી છે, જે ‘ચીની શહેર’ (‘Chinese City’) નામથી ઓળખાય છે. અહીં રહેણાક અને વેપારી ઇમારતો વચ્ચે વાંકીચૂકી સાંકડી શેરીઓ આવેલી છે. ૧૯૫૦ના દાયકા પછી ચીની સામ્યવાદી સરકારે જૂના શાંઘાઈની આજુબાજુ ૧૧ જેટલાં પરાંનું નિર્માણ કર્યું છે. તેમાં આવાસો, દુકાનો, શાળાઓ, કારખાનાં વગેરે આવેલાં છે. અહીં ઘણી યુનિવર્સિટીઓ, કૉલેજો તથા સંશોધનકેન્દ્રો આવેલાં છે. શાંઘાઈના લગભગ બધા જ નિવાસીઓ ચીની છે. શાંઘાઈ એક મહત્ત્વનું ઔદ્યોગિક નગર છે. અહીં પોલાદ, યંત્રસામગ્રી, જહાજી બાંધકામ, રસાયણો અને વૈજ્ઞાનિક સાધનો માટેના; લોટની અને વનસ્પતિતેલની મિલોના તથા ખનિજતેલ માટેની રિફાઇનરી જેવા ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે. શાંઘાઈ બંદર ચીનની ૫૦ ટકા આયાત-નિકાસનો વેપાર સંભાળે છે. શાંઘાઈનાં જાણીતાં સ્થળોમાં ૧૮૮૨નું જેડ બૌદ્ધ મંદિર, ક્રાંતિકારી સૂન-યાત-સેન(Sun-Yat-Sen)નું નિવાસસ્થાન, ચીનના સામ્યવાદી પક્ષની સર્વપ્રથમ નૅશનલ કૉંગ્રેસની બેઠક ખાનગી રાહે મળેલી તે સ્થળ તથા લુ ઝૂન(Lu Xun)નું મકાન, સંગ્રહસ્થાન અને તેમની કબરનો સમાવેશ થાય છે.

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી

અમલા પરીખ

આજે હયાતી ધરાવતું સૌથી મોટા કદનું પક્ષી.

શાહમૃગ પૂર્વ અને દક્ષિણ આફ્રિકાનાં ડુંગર, રણ અને વનસ્પતિની અછત હોય તેવા શુષ્ક પ્રદેશોમાં વસે છે. નર શાહમૃગની ઊંચાઈ ત્રણ મીટર અને વજન ૧૫૦ કિલોગ્રામ જેટલું હોય છે. નર શાહમૃગ દેખાવમાં સુંદર હોય છે. તે સફેદ અને કાળા રંગનાં પીંછાં ધરાવે છે, જ્યારે માદાનાં પીંછાં રંગે ભૂખરાં હોય છે. શાહમૃગના પગ લાંબા અને મજબૂત હોય છે. તેની ડોક લાંબી અને માથું નાનું હોય છે. ડોક, માથું તથા પગ પીંછાં વગરનાં હોય છે. તેની પાંખો નાની હોય છે.

ટૂંકી પાંખો હોવાથી શાહમૃગ ઊડી શકતું નથી; પણ તે દોડવામાં પાવરધું છે. તે કલાકના ૭૦ કિલોમીટરની ઝડપે દોડી શકે છે. તેના પગમાં બે આંગળાં હોય છે. બે આંગળાં ધરાવતું આ એક જ પક્ષી છે. પગથી તે જોરદાર લાત લગાવી શકે છે. તેનું ઉત્સર્જનતંત્ર અંશત: સસ્તન પ્રાણીઓના ઉત્સર્જનતંત્રને મળતું આવે છે. શાહમૃગના ભક્ષક સિંહ, ચિત્તો, શિકારી કૂતરા, જરખ વગેરે છે. ચિત્તા સિવાયના બીજા ભક્ષકોથી તે વધારે ઝડપથી દોડી શકે છે અને તે રીતે બચી જાય છે. જરૂર પડે તો તેના પગથી જોરદાર લાત મારીને પણ તે પોતાનું તથા પોતાનાં ઈંડાં કે બચ્ચાંનું રક્ષણ કરે છે. તે લાત મારીને સિંહને પણ હંફાવી શકે છે. શાહમૃગનો ખોરાક વનસ્પતિ તથા ગરોળી, કાચિંડા, કાચબા જેવાં નાનાં પ્રાણીઓ છે. તેને દાંત હોતા નથી (આમેય પક્ષીઓને દાંત હોતા નથી.), તેથી ખોરાક ગળી જાય છે. તેના પાચન માટે તે રેતી અને કાંકરા ખાય છે ! તે પાણી વગર લાંબો સમય ચલાવી શકે છે.

શાહમૃગ ભય લાગે ત્યારે રેતીમાં માથું છુપાવી પોતે સુરક્ષિત હોય તેવું માને છે. તે વાત બિલકુલ વજૂદ વગરની છે. તે ક્યારેક ભક્ષકની નજરથી બચવા રેતીમાં ડોક લંબાવીને બેસી જાય છે. આથી દૂરથી તે રેતીના ઢગલા જેવું દેખાય છે તો ક્યારેક રેતી અને કાંકરા મેળવવા રેતીમાં મોઢું નાખે છે તેથી ઉપર્યુક્ત ભાસ થાય છે. સંવનન-ૠતુમાં શાહમૃગ ટોળામાં ફરે છે. તેમાં પથી ૧૦૦ જેટલી સંખ્યા હોય છે. જ્યારે વરસાદની અછત હોય ત્યારે પણ તે ઝિબ્રા કે હરણ જેવાં ઘાસ ચરતાં પ્રાણીઓની જોડે વિચરે છે.

નર શાહમૃગ રેતીમાં દર ખોદી માળો બનાવે છે. તેમાં તેની દરેક માદા ૧૦થી ૧૨ ઈંડાં મૂકે છે. શાહમૃગનાં ઈંડાં બધાં પક્ષીઓનાં ઈંડાં કરતાં મોટા કદનાં હોય છે. તે ૧.૫ કિલોગ્રામ જેટલું વજન ધરાવે છે. માદા ભૂખરા રંગની હોય છે અને તે દિવસે ઈંડાં સેવે છે આથી ભક્ષકની નજરે પડતી નથી, જ્યારે રાતના અંધારામાં કાળો રંગ ધરાવતા નરનો વારો ઈંડાં સેવવાનો હોય છે. ૫થી ૬ અઠવાડિયાં બાદ બચ્ચાં જન્મે છે.

શાહમૃગનું આયુષ્ય ૭૦ વર્ષ જેટલું હોય છે. તેનાં આકર્ષક પીંછાંથી વસ્ત્રો અને હૅટને સુશોભિત કરાય છે. પીંછાં માટે તેનો શિકાર થાય છે. આ બધાં કારણોસર એશિયામાં વસતાં શાહમૃગો નાશ પામ્યાં છે.

શાહમૃગ સારું દોડતાં હોવાથી, તેની ઉપર ઘોડાની જેમ સવારી પણ કરાય છે ! ક્યારેક મનોરંજન માટે શાહમૃગની દોડ-સ્પર્ધા યોજાય છે. દક્ષિણ અમેરિકામાં શાહમૃગને મળતું આવતું રીહા પક્ષી જ્યારે ઑસ્ટ્રેલિયામાં એમુ પક્ષી જોવા મળે છે. આ પક્ષીઓ ઊડી શકતાં નથી પણ શાહમૃગની જેમ દોડવામાં પાવરધાં હોય છે. ન્યૂઝીલૅન્ડમાં શાહમૃગને મળતું મોઆ પક્ષી જોવા મળતું, જે હવે નામશેષ થઈ ગયું છે. આ પક્ષી શાહમૃગ કરતાં પણ ઊંચું હતું.

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી

અંજના ભગવતી