અધિકરણ

ચીનનું મોટામાં મોટું શહેર તથા બંદર.

તે ૩૧^૦ ૧૦’ ઉ. અ. અને ૧૨૧^૦ ૩૦’ પૂ. રે. પર આવેલું છે. ચીનના જિયાન્ગસુ પ્રાંતમાં આવેલું આ શહેર હુઆંગપુ અને વુસાંગ નદીઓના સંગમસ્થળે વિસ્તરેલું છે. તે ચીનનું મહત્ત્વનું બંદર તથા ઔદ્યોગિક શહેર છે. તેની વસ્તી ૨,૪૧,૫૦,૦૦૦ (૨૦૧૩) છે.

ઈ. સ. ૯૬૦થી ૧૨૭૯ના ગાળા દરમિયાન સુંગ વંશના શાસન હેઠળ શાંઘાઈ માત્ર એક નાનું વેપારી મથક હતું. ૧૧મી સદીમાં અહીં માછીમારો રહેતા હતા. ૧૩૬૦ પછીથી તેનો વિકાસ એક શહેર તરીકે થતો ગયો. ૧૮૪૨માં થયેલા કહેવાતા ચીન-બ્રિટનના અફીણયુદ્ધને અંતે બ્રિટને આ શહેરને વિદેશી વેપાર માટે મુક્ત બનાવવાની ફરજ પાડેલી. ત્યારબાદ બ્રિટન, ફ્રાન્સ, યુ.એસ.એ., જાપાન તેમ જ અન્ય ઘણા દેશના લોકોનો વેપાર વધ્યો. ઘણા વિદેશીઓ અહીં આવીને વસ્યા. દુનિયાના બજારમાં શાંઘાઈને આગળ પડતું સ્થાન મળ્યું. ધીમે ધીમે તે પાશ્ચાત્ય શૈલીનું શહેર બનવા લાગ્યું. ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં સ્થાનિક નાગરિકોએ વિદેશી અસર સામે પ્રતિકાર શરૂ કર્યો. ૧૯૨૧માં શાંઘાઈમાં ચીનનો સામ્યવાદી પક્ષ સ્થપાયો. ૧૯૨૭માં ચીની રાષ્ટ્રવાદીઓએ અનેક ચીની સામ્યવાદીઓની હત્યા કરી. ૧૯૩૭માં  જાપાનીઓએ શાંઘાઈ કબજે કર્યું. બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું ત્યાં સુધી શાંઘાઈ જાપાનના તાબા હેઠળ હતું. આંતરરાષ્ટ્રીય સમાધાન બાદ વિદેશીઓ આ શહેર છોડી ગયા અને ૧૯૪૯માં સામ્યવાદીઓએ ચીન પર વર્ચસ્વ જમાવ્યું. ત્યારપછી શાંઘાઈનો વિસ્તાર વધ્યો. નવા ઉદ્યોગો સ્થપાયા. ૧૯૬૬ની સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિ વખતે સામ્યવાદી પક્ષના પ્રમુખ માઓ ઝેદાંગ (માઓ ત્સે તુંગ) સત્તા ઉપર આવ્યા. ૧૯૭૯માં ફરી પાછું શહેરને નાગરિક સત્તા હેઠળ સોંપાયું. શાંઘાઈ મ્યુનિસિપાલિટી ધરાવે છે, જે દ્વિપક્ષ પદ્ધતિ અનુસાર કામ કરે છે.

હાલનું શાંઘાઈ દુનિયાનું વધુમાં વધુ ગીચ વસ્તી ધરાવતું શહેર ગણાય છે. શહેરને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવેલું છે : (૧) ઉત્તર તરફનો જૂનો વિદેશી વિભાગ, (૨) દક્ષિણ તરફનો મૂળ ચીની વસાહતવાળો વિભાગ, (૩) આ બે વિભાગોની આજુબાજુ વિકસેલા પરાં-વિસ્તારો. શાંઘાઈનો મધ્ય ભાગ જૂના વિદેશી વિભાગમાં આવેલો છે. અહીં ૧૯૨૦ના દાયકામાં બાંધેલી ગગનચુંબી ઇમારતો  છે. જ્યાં પહેલાં વિદેશીઓ રહેતા હતા ત્યાં આજે ચીની કુટુંબો રહે છે. જાહેર બગીચાઓ પૂરા થાય છે ત્યાં વહાણો માટેની ગોદીઓ આવેલી છે. અહીંના નાનજિંગ માર્ગ પર દુકાનો તથા રેસ્ટોરાં આવેલાં છે.

વિદેશી વિભાગની દક્ષિણે મૂળ ચીની વસાહત આવેલી છે, જે ‘ચીની શહેર’ (‘Chinese City’) નામથી ઓળખાય છે. અહીં રહેણાક અને વેપારી ઇમારતો વચ્ચે વાંકીચૂકી સાંકડી શેરીઓ આવેલી છે. ૧૯૫૦ના દાયકા પછી ચીની સામ્યવાદી સરકારે જૂના શાંઘાઈની આજુબાજુ ૧૧ જેટલાં પરાંનું નિર્માણ કર્યું છે. તેમાં આવાસો, દુકાનો, શાળાઓ, કારખાનાં વગેરે આવેલાં છે. અહીં ઘણી યુનિવર્સિટીઓ, કૉલેજો તથા સંશોધનકેન્દ્રો આવેલાં છે. શાંઘાઈના લગભગ બધા જ નિવાસીઓ ચીની છે. શાંઘાઈ એક મહત્ત્વનું ઔદ્યોગિક નગર છે. અહીં પોલાદ, યંત્રસામગ્રી, જહાજી બાંધકામ, રસાયણો અને વૈજ્ઞાનિક સાધનો માટેના; લોટની અને વનસ્પતિતેલની મિલોના તથા ખનિજતેલ માટેની રિફાઇનરી જેવા ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે. શાંઘાઈ બંદર ચીનની ૫૦ ટકા આયાત-નિકાસનો વેપાર સંભાળે છે. શાંઘાઈનાં જાણીતાં સ્થળોમાં ૧૮૮૨નું જેડ બૌદ્ધ મંદિર, ક્રાંતિકારી સૂન-યાત-સેન(Sun-Yat-Sen)નું નિવાસસ્થાન, ચીનના સામ્યવાદી પક્ષની સર્વપ્રથમ નૅશનલ કૉંગ્રેસની બેઠક ખાનગી રાહે મળેલી તે સ્થળ તથા લુ ઝૂન(Lu Xun)નું મકાન, સંગ્રહસ્થાન અને તેમની કબરનો સમાવેશ થાય છે.

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી

અમલા પરીખ

આજે હયાતી ધરાવતું સૌથી મોટા કદનું પક્ષી.

શાહમૃગ પૂર્વ અને દક્ષિણ આફ્રિકાનાં ડુંગર, રણ અને વનસ્પતિની અછત હોય તેવા શુષ્ક પ્રદેશોમાં વસે છે. નર શાહમૃગની ઊંચાઈ ત્રણ મીટર અને વજન ૧૫૦ કિલોગ્રામ જેટલું હોય છે. નર શાહમૃગ દેખાવમાં સુંદર હોય છે. તે સફેદ અને કાળા રંગનાં પીંછાં ધરાવે છે, જ્યારે માદાનાં પીંછાં રંગે ભૂખરાં હોય છે. શાહમૃગના પગ લાંબા અને મજબૂત હોય છે. તેની ડોક લાંબી અને માથું નાનું હોય છે. ડોક, માથું તથા પગ પીંછાં વગરનાં હોય છે. તેની પાંખો નાની હોય છે.

ટૂંકી પાંખો હોવાથી શાહમૃગ ઊડી શકતું નથી; પણ તે દોડવામાં પાવરધું છે. તે કલાકના ૭૦ કિલોમીટરની ઝડપે દોડી શકે છે. તેના પગમાં બે આંગળાં હોય છે. બે આંગળાં ધરાવતું આ એક જ પક્ષી છે. પગથી તે જોરદાર લાત લગાવી શકે છે. તેનું ઉત્સર્જનતંત્ર અંશત: સસ્તન પ્રાણીઓના ઉત્સર્જનતંત્રને મળતું આવે છે. શાહમૃગના ભક્ષક સિંહ, ચિત્તો, શિકારી કૂતરા, જરખ વગેરે છે. ચિત્તા સિવાયના બીજા ભક્ષકોથી તે વધારે ઝડપથી દોડી શકે છે અને તે રીતે બચી જાય છે. જરૂર પડે તો તેના પગથી જોરદાર લાત મારીને પણ તે પોતાનું તથા પોતાનાં ઈંડાં કે બચ્ચાંનું રક્ષણ કરે છે. તે લાત મારીને સિંહને પણ હંફાવી શકે છે. શાહમૃગનો ખોરાક વનસ્પતિ તથા ગરોળી, કાચિંડા, કાચબા જેવાં નાનાં પ્રાણીઓ છે. તેને દાંત હોતા નથી (આમેય પક્ષીઓને દાંત હોતા નથી.), તેથી ખોરાક ગળી જાય છે. તેના પાચન માટે તે રેતી અને કાંકરા ખાય છે ! તે પાણી વગર લાંબો સમય ચલાવી શકે છે.

શાહમૃગ ભય લાગે ત્યારે રેતીમાં માથું છુપાવી પોતે સુરક્ષિત હોય તેવું માને છે. તે વાત બિલકુલ વજૂદ વગરની છે. તે ક્યારેક ભક્ષકની નજરથી બચવા રેતીમાં ડોક લંબાવીને બેસી જાય છે. આથી દૂરથી તે રેતીના ઢગલા જેવું દેખાય છે તો ક્યારેક રેતી અને કાંકરા મેળવવા રેતીમાં મોઢું નાખે છે તેથી ઉપર્યુક્ત ભાસ થાય છે. સંવનન-ૠતુમાં શાહમૃગ ટોળામાં ફરે છે. તેમાં પથી ૧૦૦ જેટલી સંખ્યા હોય છે. જ્યારે વરસાદની અછત હોય ત્યારે પણ તે ઝિબ્રા કે હરણ જેવાં ઘાસ ચરતાં પ્રાણીઓની જોડે વિચરે છે.

નર શાહમૃગ રેતીમાં દર ખોદી માળો બનાવે છે. તેમાં તેની દરેક માદા ૧૦થી ૧૨ ઈંડાં મૂકે છે. શાહમૃગનાં ઈંડાં બધાં પક્ષીઓનાં ઈંડાં કરતાં મોટા કદનાં હોય છે. તે ૧.૫ કિલોગ્રામ જેટલું વજન ધરાવે છે. માદા ભૂખરા રંગની હોય છે અને તે દિવસે ઈંડાં સેવે છે આથી ભક્ષકની નજરે પડતી નથી, જ્યારે રાતના અંધારામાં કાળો રંગ ધરાવતા નરનો વારો ઈંડાં સેવવાનો હોય છે. ૫થી ૬ અઠવાડિયાં બાદ બચ્ચાં જન્મે છે.

શાહમૃગનું આયુષ્ય ૭૦ વર્ષ જેટલું હોય છે. તેનાં આકર્ષક પીંછાંથી વસ્ત્રો અને હૅટને સુશોભિત કરાય છે. પીંછાં માટે તેનો શિકાર થાય છે. આ બધાં કારણોસર એશિયામાં વસતાં શાહમૃગો નાશ પામ્યાં છે.

શાહમૃગ સારું દોડતાં હોવાથી, તેની ઉપર ઘોડાની જેમ સવારી પણ કરાય છે ! ક્યારેક મનોરંજન માટે શાહમૃગની દોડ-સ્પર્ધા યોજાય છે. દક્ષિણ અમેરિકામાં શાહમૃગને મળતું આવતું રીહા પક્ષી જ્યારે ઑસ્ટ્રેલિયામાં એમુ પક્ષી જોવા મળે છે. આ પક્ષીઓ ઊડી શકતાં નથી પણ શાહમૃગની જેમ દોડવામાં પાવરધાં હોય છે. ન્યૂઝીલૅન્ડમાં શાહમૃગને મળતું મોઆ પક્ષી જોવા મળતું, જે હવે નામશેષ થઈ ગયું છે. આ પક્ષી શાહમૃગ કરતાં પણ ઊંચું હતું.

ગુજરાતી બાળવિશ્વકોશ ગ્રંથ-8 માંથી

અંજના ભગવતી

જર્મન રાજ્યોનો સંઘ. નેપોલિયનના પતન બાદ, ૧૮૧૫માં મળેલા વિયેના સંમેલને અનેક બાબતોમાં પુરાણી વ્યવસ્થાની પુન:સ્થાપનાનો આગ્રહ રાખ્યો હતો; પરંતુ જર્મનીનાં ૩૦૦ રજવાડાંને તેણે પાછાં અલગ ન કર્યાં. આ બાબતમાં નેપોલિયનના કાર્યનો સ્વીકાર કરી, તેમાં એક સોપાન આગળ વધ્યા, વિયેના સંમલેનમાં ભેગા થયેલા રાજપુરુષોએ જર્મનીનાં ૩૦૦ રાજ્યોને ભેગાં કરીને બનાવેલાં ૩૯ રાજ્યો ચાલુ રાખી તેના એક શિથિલ સંઘ(જર્મન સમૂહતંત્ર)ની રચના કરી. આ સંઘનાં રાજ્યોની એક સંઘસભા રાખી અને તેના પ્રમુખપદે ઑસ્ટ્રિયા અને ઉપપ્રમુખપદે પ્રશિયાને રાખવામાં આવ્યું. આ રીતે જર્મની પર ઑસ્ટ્રિયાનું વર્ચસ્ સ્થપાયું. ૧૮૧૫થી ૧૮૬૬ સુધી જર્મનીની સરકાર તરીકે તેનું અસ્તિત્વ ચાલુ રહ્યું.

આ સંઘમાં પ્રતિનિધિઓ પ્રજાના ન હતા; પરંતુ રાજાઓએ નિમણૂક કરેલા હતા. તેઓ રાજાઓનું હિત ધ્યાનમાં રાખતા અને રાજાની આજ્ઞા મુજબ મત આપતા. તે સ્વતંત્ર રાજ્યોનું બનેલું નબળું સંગઠન હતું. આ સંઘ રાજાઓનો હતો, પ્રજાનો નહિ. આ જર્મન સંઘ કાયમી કે શક્તિશાળી બની શકે તેમ ન હતો, કારણ કે તેણે બે મહત્ત્વની બાબતોની ઉપેક્ષા કરી હતી. એક તો તેણે જર્મન પ્રજામાં ફેલાયેલી એકતાની ભાવનાને અવગણી હતી અને બીજું ઑસ્ટ્રિયા તથા પ્રશિયા વચ્ચેની જર્મનીમાંની હરીફાઈને તેણે ધ્યાનમાં લીધી ન હતી. આ સંઘમાં મૂળભૂત કાયદા, અંગભૂત સંસ્થાઓ, વૈયક્તિક અધિકારો તથા ધાર્મિક બાબતોમાં સુધારા કરવા માટે સર્વાનુમતિનો નિર્ણય રાખવામાં આવેલ હોવાથી, કોઈ પણ નક્કર કાર્ય થઈ શકતું નહિ. વળી આ સંઘને પોતાનું લશ્કર અથવા વ્યવસ્થાતંત્ર ન હોવાથી, જર્મનીમાં યથાવત્ પરિસ્થિતિ તથા ઑસ્ટ્રિયાનું આધિપત્ય ચાલુ રહ્યાં. જર્મની ઑસ્ટ્રિયાના પૂરા આધિપત્ય હેઠળ તથા મેટરનિકની પ્રત્યાઘાતી નીતિના પ્રભાવ હેઠળ આવી ગયું. મેટરનિકની જર્મની પ્રત્યેની નીતિનું ધ્યેય ઉદારમતવાદ, બંધારણવાદ તથા સંસદીય લોકશાહીનો સખત વિરોધ કરવાનું હતું. તેણે આ ધ્યેયને પાર પાડવા વાસ્તે જર્મનીના સંઘનો ઉપયોગ કર્યો. જર્મનીના સામંતો ઉત્સાહ કે ડરથી લોકોને ઉદાર બંધારણીય સુધારા ન આપે તેની તેણે તકેદારી રાખી હતી. પ્રશિયાના રાજા ફ્રેડરિક વિલિયમ ત્રીજાએ પણ લોકોને બંધારણીય સુધારાનું આપેલું વચન, મેટરનિકની દબાણથી પાછું ખેંચી લીધું. ઑગસ્ટ, ૧૮૧૯માં મેટરનિકે જર્મનીના કાર્લ્સબાદ મુકામે પ્રશિયા સહિત અગત્યના રાજાઓની સભા બોલાવી. તેમાં રાષ્ટ્રવાદી વિચારોને કચડી નાખવા માટે કેટલાક આદેશો નક્કી કરી જર્મન સંઘની સભા પાસે તે મંજૂર કરાવવામાં આવ્યા. આ આદેશો અનુસાર દરેક રાજાએ પોતાના રાજ્યમાં શાળાઓ તથા યુનિવર્સિટીઓની પ્રવૃત્તિઓ પર નિયંત્રણો મૂકવાનાં હતાં, વિદ્યાર્થીઓની સભાઓ પર પ્રતિબંધ મૂકવાનો હતો, યુનિવર્સિટીઓમાંથી રાષ્ટ્રવાદી વિચારસરણી ધરાવતા અધ્યાપકો તથા વિદ્યાર્થીઓને બરતરફ કરવાના હતા તથા વર્તમાનપત્રો પર કડક નિયંત્રણો મૂકવાનાં હતાં. આ બધા આદેશોને પરિણામે જર્મન સંઘ એક પોલીસ-રાજ્ય સમાન બની ગયો. રાષ્ટ્રવાદી પ્રવૃત્તિઓને કચડી નાખવા માટે જર્મનીમાં દમન તથા અત્યાચારની શરૂઆત થઈ.

મેટરનિકની સૂચનાથી, જર્મન સંઘની સભાએ, રાજાઓને તેમના વહીવટી તંત્રમાં લોકોનો સહકાર લેવાની મનાઈ ફરમાવી. આમ, જર્મનીમાં મેટરનિકની પ્રત્યાઘાતી નીતિ સફળ થઈ તેના ફલસ્વરૂપે જર્મની ઑસ્ટ્રિયાના આધિપત્ય હેઠળ અને તેના આપખુદ વહીવટ હેઠળ કચડાયેલું રહ્યું. ૧૮૬૬માં ઑસ્ટ્રિયા અને પ્રશિયા વચ્ચે થયેલી તુમુલ લડાઈ બાદ પ્રાગ સંધિ કરવામાં આવી. તે મુજબ જર્મન સંઘનું વિસર્જન કરવામાં આવ્યું. તેનાથી જર્મન રાજકારણ પરનું ઑસ્ટ્રિયાનું આધિપત્ય નાબૂદ થયું.

જયકુમાર ર. શુક્લ