vishwakosh

જ. ૧૨ ડિસેમ્બર, ૧૯૨૪ અ. ૨૮ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૮

કાર્ટૂનચિત્રોના પ્રથમ ભારતીય નિર્માતા, સંખ્યાની દૃષ્ટિએ ઓછી પણ ઉત્તમ ફિલ્મો બનાવનાર વ્યક્તિ. તેમનો ઉછેર બંગાળી વાતાવરણમાં થયેલો. તેમણે શાંતિનિકેતનમાં કલાનો અભ્યાસ કર્યો અને પછી અમેરિકા ગયા. આર્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ શિકાગોમાં તેમણે ઍનિમેશન – કાર્ટૂન ચલચિત્રનો અભ્યાસ કર્યો. ૧૯૫૪થી ૫૬ દરમિયાન અમેરિકાની સાઇરેક્યુસ યુનિવર્સિટીમાં દસ્તાવેજી ચલચિત્ર-નિર્માણ અને સંપાદન વિષયના શિક્ષક તરીકે પણ સેવા આપી. આ સંસ્થા માટે જ તેમણે બાળકોના ચિત્રકામ વિશે ‘ક્લાઉન હોરાઇઝન’ નામની લઘુફિલ્મ બનાવી. ત્યારબાદ તેમણે કૅનેડાના વિખ્યાત કાર્ટૂન – ચલચિત્ર સર્જક નોર્મન મૅક્લૉરન જોડે કૅનેડાના નૅશનલ ફિલ્મ બોર્ડમાં કામ કર્યું હતું. ભારત પાછા વળ્યા બાદ તેમણે ૧૯૫૬થી ૧૯૬૯ સુધી ફિલ્મ્સ ડિવિઝન, ચિલ્ડ્રન ફિલ્મ સોસાયટી ઉપરાંત અમેરિકાની ઇન્ફર્મેશન એજન્સી માટે લઘુફિલ્મો, દસ્તાવેજી ફિલ્મો અને બાળફિલ્મો બનાવી જેને દેશ-વિદેશમાં ઘણા પુરસ્કારો મળ્યા છે. તેઓએ કાર્ટૂન આધારિત વિજ્ઞાપનોની ટૂંકી અને અસરકારક ફિલ્મો બનાવી. કાન્તિલાલે ૧૯૬૯માં પન્નાલાલ પટેલની વાર્તા પરથી ફિલ્મ ‘કંકુ’ બનાવવાનું સાહસ કર્યું. તેઓનો આ પ્રથમ કલાત્મક ચલચિત્ર બનાવવાનો પ્રયાસ હતો છતાં તેને રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યો. ત્યારબાદ તેઓએ ૧૯૭૪માં ‘પરિણય’ ફિલ્મનું દિગ્દર્શન કર્યું. આ ઉપરાંત ૧૯૭૬માં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ વિશે દસ્તાવેજી ફિલ્મ બનાવી, બાળફિલ્મ તથા ‘રામનગરી’ નામની હિન્દી ફિલ્મ બનાવી. આ સાથે બાળફિલ્મો તથા દસ્તાવેજી ફિલ્મો બનાવી. કાન્તિભાઈનું નામ ગુજરાતી ફિલ્મના ઇતિહાસમાં સર્જનાત્મક પરિણામ દાખવવા માટે કાયમ રહેશે. તેઓ ગુજરાત સરકારની ફિલ્મ સલાહકાર સમિતિના અધ્યક્ષ પણ થયા હતા.

અંજના ભગવતી

છત્રપતિ શિવાજીના મુખ્ય સલાહકાર અને સેનાપતિ પેશ્વા બાજીરાવ હતા. એક વીરપુરુષ તરીકે તેઓ જેટલા પ્રસિદ્ધ હતા, એટલી જ ખ્યાતિ એક સજ્જન પુરુષ તરીકે તેમને વરી હતી. પરાક્રમી બાજીરાવ પેશ્વાએ માળવા પર આક્રમણ કરીને વિશાળ પ્રદેશ પર વિજય મેળવ્યો. યુદ્ધવિજય બાદ એમની સેના પાછી ફરતી હતી, ત્યારે રસ્તામાં સેના માટેનું અનાજ ખૂટી પડ્યું. એમણે સેનાના એક સરદારને સૈનિકો સાથે જઈને આસપાસનાં ખેતરમાંથી અનાજ લાવવા કહ્યું. સરદાર અને એના સૈનિકો ચોપાસ ઘૂમતા હતા, પણ હમણાં જ યુદ્ધ થયું હોવાથી ચોતરફ વિનાશ વેરાયેલો હતો. ઘણું શોધવા છતાં સરદાર અને સૈનિકોને ક્યાંય અનાજ મળ્યું નહીં. સરદાર ગુસ્સે ભરાયો. એવામાં એણે એક વૃદ્ધ ખેડૂતને આવતો જોયો. એને બોલાવીને રોફથી કહ્યું, ‘અરે, અમે બાજીરાવ પેશ્વાના બહાદુર સૈનિકો છીએ. વિજય મેળવીને પાછા ફરી રહ્યા છીએ, પરંતુ અમારી પાસેનું અનાજ ખૂટી ગયું છે. ચાલ,  અમને કોઈ સરસ ખેતર બતાવ કે જે ધાન્યથી ભરપૂર હોય. સરદાર અને એના સૈનિકો વૃદ્ધની સાથે ચાલ્યા. થોડેક દૂર ગયા અને સરદારે જોયું તો એક ખેતરમાં સુંદર પાક થયો હતો. એ જોઈને સરદારે સૈનિકોને કહ્યું, ‘જાઓ આ ખેતરમાં અને ઘઉં લઈ આવો.’ આ સાંભળી પેલા વૃદ્ધે સરદારને અટકાવતાં કહ્યું, ‘અરે ! આનાથી પણ એક સરસ મજાનું ખેતર છે. એમાં અનાજનો પાર નથી. એટલું બધું અનાજ પાક્યું છે કે તમે પ્રસન્ન  થઈ જશો. ખાધે ખૂટશે નહીં તેટલું  અનાજ છે.’ આમ કહી એ વૃદ્ધ સેના અને સરદારની સાથે આગળ  ચાલવા લાગ્યો. થોડેક દૂર  ગયા પછી એણે એક વિશાળ ખેતર બતાવ્યું. આ જોઈને સરદાર તાડૂકી ઊઠ્યો. એણે કહ્યું, ‘અલ્યા, કોઈ દગો તો કરતો નથી ને ! ક્યાં પેલું ખેતર અને ક્યાં આ ખેતર ! અહીં અનાજ છે, પણ પેલા ખેતર જેટલું નથી.’ વૃદ્ધે નમ્રતાથી કહ્યું, ‘સરદાર, હકીકતમાં અગાઉ જોયેલું ખેતર એ અન્યનું ખેતર હતું. જ્યારે આ મારું પોતાનું ખેતર છે. મારા ખેતરનું અનાજ ચાલ્યું જાય તો કોઈ વાંધો નથી, પરંતુ મારાથી બીજાને હાનિ પહોંચાડી શકાય નહીં. મારા ખેતરમાંથી ઇચ્છો તેટલો પાક લઈ લો.’ આ વૃદ્ધ ખેડૂતને લઈને સરદાર બાજીરાવ પેશ્વા પાસે આવ્યા અને એમને આખી ઘટના કહી. બાજીરાવ પેશ્વા વૃદ્ધના હૃદયની વિશાળતા અને પરોપકારપરાયણતા પર પ્રસન્ન થઈ ગયા. એેમણે કહ્યું, ‘આવી પરોપકારી વ્યક્તિ જ રાજ્યનો પાયો છે. જે પારકાને બચાવવા માટે પોતાનું સઘળું હોમવા તૈયાર થતી હોય. આ વૃદ્ધ ખેડૂતને મારું મંત્રીપદ આપું છું.’ સમય જતાં એ વૃદ્ધ એ બાજીરાવના પ્રસિદ્ધ મંત્રી રામશાસ્ત્રીના નામથી જાણીતા બન્યા.

એ જ વ્યક્તિ જીવન સાર્થક કરે છે, જે ‘પીડ પરાઈ જાણે’ છે. એ જ સ્વાર્થની સંકુચિત  દીવાલ તોડીને પરમાર્થના વિરાટ ગગનમાં વિહરે છે.

કુમારપાળ દેસાઈ

કોમિસરિયત ————–

જ. ૧૧ ડિસેમ્બર, ૧૮૮૧ અ. ૨૫ મે, ૧૯૭૨

ગુજરાતના ઇતિહાસ લેખનક્ષેત્રે અમૂલ્ય પ્રદાન કરનાર માણેકશાનો જન્મ મુંબઈમાં પારસી કુટુંબમાં થયો હતો. ગુજરાતનો ઇતિહાસ આલેખનારા અલ્પસંખ્યક ઇતિહાસવિદોમાંના તેઓ એક હતા. તેમણે કૉલેજનું શિક્ષણ મુંબઈની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં લીધું. ૧૯૦૩માં બી.એ.ની પરીક્ષા પ્રથમ વર્ગમાં પસાર કરી અને ૧૯૦૫માં એમ.એ. થયા. બી.એ.માં પ્રથમ વર્ગ મેળવ્યો હોવાથી કૉલેજમાંથી ફેલોશિપ પણ મળી. એમ.એ. થયા બાદ તરત જ ગુજરાત કૉલેજમાં ‘પ્રોફેસર ઑવ્ હિસ્ટરી ઍન્ડ પોલિટિકલ ઇકૉનૉમિક્સ’ તરીકે નીમવામાં આવ્યા. તેમણે રાજ્યશાસ્ત્ર વિષયમાં અધ્યાપન કર્યું. થોડા સમય માટે ગુજરાત કૉલેજમાં આચાર્ય તરીકે પણ સેવાઓ આપી. તેમણે પોતાની અધ્યાપક તરીકેની કારકિર્દી દરમિયાન ગુજરાતના મધ્યકાલીન સમયને લગતી સંશોધન કામગીરી લગભગ ૧૯૧૮થી શરૂ કરી હતી. તેઓ ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિને લગતાં વિવિધ મંડળો તથા સંસ્થાઓ સાથે સંકળાયેલા હતા. તેઓ ‘ઇન્ડિયન હિસ્ટોરિકલ રેકર્ડ્ઝ કમિશન’ તથા ‘બૉમ્બે હિસ્ટરી કૉંગ્રેસ’નાં અધિવેશનમાં વિભાગીય પ્રમુખ તરીકે કાર્યરત હતા. ગુજરાતના મુઘલ અને મરાઠા સમયના ઇતિહાસનો તેમણે તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યો હતો. ગુજરાતના રાજપૂત સમય પછીના મધ્યકાળના ઊંડા અભ્યાસ અને મૌલિક સંશોધનના ફળસ્વરૂપે તેમણે જે ઇતિહાસલેખન કર્યું, તેમાં મેન્ડેલ્સ્લોસ ટ્રાવેલ્સ ઇન વેસ્ટર્ન ઇન્ડિયા, સ્ટડીઝ ઇન ધી હિસ્ટરી ઑફ ગુજરાત (ધ મુસ્લિમ પિરિયડ) વૉલ્યુમ-૧, (ધ મુઘલ સાહિત્ય) વૉલ્યુમ-૨, (ધ મરાઠા પિરિયડ) વૉલ્યુમ-૩ સહિત ઇતિહાસના આઠેક ગ્રંથ આપ્યા છે. આ ગ્રંથોનું પ્રકાશન પચાસના દાયકામાં થયું હતું.

માણેકશાએ તેમના ઇતિહાસલેખનમાં રાજકીય બાબતો અને ઐતિહાસિક ઘટનાઓનું ખૂબીપૂર્વક આલેખન કર્યું છે. તેમણે પોતાના અધ્યાપનના સમય દરમિયાન તથા નિવૃત્તિકાળમાં ઇતિહાસના અધિકૃત ગ્રંથો આપીને તે ક્ષેત્રે તથા ઇતિહાસ-સંશોધનક્ષેત્રે બહુમૂલ્ય પ્રદાન કર્યું છે. તેમની વિદ્વત્તાની કદર રૂપે સરકારે ‘ખાન બહાદુર’ના ખિતાબથી તેમને સન્માન્યા હતા.

શુભ્રા દેસાઈ