Category: વાચન સમૃદ્ધિ

ભારતમાં સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામનો શરૂઆતનો સૌથી ગોઝારો અને ઘાતક બનાવ જેમાં ૧૨૦૦નાં મૃત્યુ થયાં તથા ૩૬૦૦ જેટલા ઘવાયા. આ ઘટના અમૃતસરમાં ૧૯૧૯માં બની. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા બાદ બ્રિટિશ સરકાર ભારતને નક્કર સુધારા આપશે તેવી આશાથી ગાંધીજીએ બ્રિટિશ સરકારને પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં પ્રત્યેક પ્રકારની સહાય કરી; પરંતુ યુદ્ધ પૂરું થતાં જ સરકારે વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય અને વાણીસ્વાતંત્ર્યને હણી લેતો દમનકારી રૉલેટ કાયદો પસાર કર્યો. લગભગ તમામ બિનસરકારી સભ્યો તથા મોટા ભાગના રાજકીય પક્ષોના સખત વિરોધ છતાં સરકારે પોતાની બહુમતીથી કેન્દ્રીય ધારાસભામાં અન્યાયી રૉલેટ કાયદો માર્ચ, ૧૯૧૯માં પસાર કરાવ્યો. આ કાયદા પ્રમાણે અપરાધીઓ સામે દાવો ચલાવવા ત્રણ વરિષ્ઠ ન્યાયાધીશોની બનેલી અદાલતની જોગવાઈ કરવામાં આવી. આ અદાલતે ફરમાવેલી સજા સામે અપરાધીને અપીલ કરવાની છૂટ ન હતી. આ ધારા મુજબ પ્રાંતિક સરકાર કોઈ પણ વ્યક્તિની ધરપકડ કરી શકતી તથા આ માટે કારણો આપ્યા વગર તેને યોગ્ય લાગે તેટલો સમય કારાવાસમાં રાખી શકતી. આવી વ્યક્તિને અપીલ કરવાનો કોઈ હક હતો નહિ.

આ ધારાના અમલ સામે મહાસભા તથા મુસ્લિમ લીગ સહિતના મોટા ભાગના પક્ષોએ પ્રચંડ વિરોધ વ્યક્ત કર્યો. મહાસભા તથા ગાંધીજીના આદેશ મુજબ આ જુલમી ધારા સામે ૬ઠ્ઠી એપ્રિલ, ૧૯૧૯ના રોજ દેશભરમાં સભાઓ, સરઘસો, દેખાવો તથા હડતાળોનું આયોજન કરવામાં આવ્યું. દિલ્હી, અમૃતસર, મુંબઈ, અમદાવાદ તથા અન્ય સ્થળોએ તોફાનો ફાટી નીકળ્યાં. કેટલાક લોકોએ જાન ગુમાવ્યા તથા લાખોની મિલકતને નુકસાન કરવામાં આવ્યું. રૉલેટ કાયદાના સૌથી ગંભીર પ્રત્યાઘાતો પંજાબમાં પડ્યા. પંજાબના લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર માઇકલ ઓડવાયરે લોકોને ધારા સામેના કોઈ પણ પ્રકારના આંદોલનથી દૂર રહેવા સખત ચેતવણી આપતાં પરિસ્થિતિ વધારે બગડી. અમૃતસર તથા પંજાબનાં અન્ય શહેરોમાં ૬ઠ્ઠી એપ્રિલ, ૧૯૧૯થી લોકોએ વિશાળ સભાઓ, સરઘસો, દેખાવો તથા હડતાળો દ્વારા ધારાનો ઉગ્ર વિરોધ કર્યો. આના અનુસંધાનમાં માઇકલ ઓડવાયરે પંજાબના લોક-આગેવાનો ડૉ. કિચલુ તથા ડૉ. સત્યપાલની ૮મી એપ્રિલે ધરપકડ કરીને પંજાબની સરહદ બહાર અજાણ્યા સ્થળે મોકલી દીધા. લોકોએ આના ઉગ્ર પ્રત્યાઘાતો આપ્યા. અમૃતસર તથા પંજાબનાં અન્ય શહેરોમાં બૅન્કો, સરકારી મકાનો, સ્ટેશનો વગેરે લૂંટવામાં આવ્યાં. બે-ચાર અંગ્રેજોની પણ હત્યા કરવામાં આવી. પોલીસ ગોળીબારમાં થોડાં માર્યાં ગયાં તથા અમુક ઘવાયાં. અમૃતસરની પરિસ્થિતિ કાબૂ બહાર જતાં માઇકલ ઓડવાયરે ૧૨મી એપ્રિલના રોજ શહેર લશ્કરને હવાલે કરી દીધું. લશ્કરી અધિકારી જનરલ ડાયરે તુરત જાહેર સભાઓ, સરઘસો, દેખાવો પર પ્રતિબંધ મૂકતો આદેશ બહાર પાડ્યો; પરંતુ હંટર કમિટીના અહેવાલ મુજબ આ આદેશની યોગ્ય જાહેરાત થઈ ન હોવાથી મોટા ભાગના લોકોને તેની જાણ થઈ નહિ. તેથી અન્યાયી રૉલેટ કાયદા તથા સરકારી દમનનીતિ સામે વિરોધ વ્યક્ત કરવા અમૃતસરના જલિયાંવાલા બાગમાં ૧૩-૪-૧૯૧૯ના રોજ સાંજે ચાર વાગ્યે એક જાહેર સભાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું, જેમાં સ્ત્રી, પુરુષો તથા બાળકો મળીને આશરે ૧૦,૦૦૦ લોકો એકત્રિત થયા. જલિયાંવાલા બાગ તે ખરેખર બાગ નથી; પરંતુ ચારે તરફ ફરતી આશરે પાંચેક ફૂટ ઊંચી દીવાલ સહિતની વિશાળ ખુલ્લી જગા છે. તેને ફક્ત એક જ પ્રવેશદ્વાર છે અને એક સાંકડી ગલીમાંથી તેમાં પ્રવેશી શકાય છે. સભા શરૂ થતાં જ જનરલ ડાયર લશ્કરી ટુકડી સાથે બાગના પ્રવેશદ્વારે આવી પહોંચ્યો.

(સંક્ષિપ્ત લેખ. વધુ વિગત માટે જુઓ : ગુજરાતી વિશ્વકોશ
ગ્રંથ-7માંથી જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ, પૃ. 639)

રમણલાલ ક. ધારૈયા

જ. ૧૦ નવેમ્બર, ૧૯૨૦ અ. ૧૮ ડિસેમ્બર, ૨૦૦૭

આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પી. સ્વાતંત્ર્યોત્તર ભારતીય કલામાં આધુનિકતાની ચેતના પ્રગટાવવામાં બાક્રેનું પ્રદાન અગત્યનું છે. મુંબઈમાં ગોખલે એજ્યુકેશન સોસાયટી સ્કૂલમાં અભ્યાસ કરીને સોળ વર્ષની ઉંમરે તેમણે પોતાનું પ્રથમ વૈયક્તિક પ્રદર્શન મુંબઈમાં યોજ્યું, જેમાં નિસર્ગચિત્રણ ઉપરાંત માનવઆકૃતિનાં ચિત્રો અને શિલ્પો તથા પદાર્થચિત્રણનો સમાવેશ હતો. ૧૯૩૯માં મૅટ્રિક્યુલેશન પસાર કરીને તેમણે મુંબઈ ખાતેની સર જે. જે. સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાં શિલ્પકલાના વિદ્યાર્થી તરીકે પ્રવેશ  મેળવ્યો. અભ્યાસ પૂરો થતાં ૧૯૪૪માં તેમને ડિપ્લોમા મળ્યો. ૧૯૪૪થી તેમણે શિલ્પસર્જન ત્યાગીને માત્ર ચિત્રસર્જન કર્યું. મુન્ટર, કેન્ડીન્સ્કી, કલી, વ્લામીન્ક, ઑટો ડીક્સ અને બીજા જર્મન એક્સ્પ્રેશનિસ્ટ ચિત્રકારોનો પ્રભાવ વિશેષ ઝીલ્યો.

૧૯૪૭માં મુંબઈ ખાતે બીજા સાથી આધુનિક ભારતીય કલાકારો એસ. એચ. રઝા, એફ. એન. સૂઝા, એમ. એફ. હુસેન, આરા અને ગાડે સાથે મળીને બાક્રેએ ‘પ્રોગ્રેસિવ આર્ટિસ્ટ્સ ગ્રૂપ’ની સ્થાપના કરી. વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધ દરમિયાન યુરોપ અને અમેરિકામાં જે કલાપ્રવાહો જન્મ્યા અને બળવાન બન્યા તે પ્રવાહોને આત્મસાત્ કર્યા. આ કલાપ્રવાહોને વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ભારતમાં લઈ આવવામાં આ જૂથે જે કાર્ય કર્યું, તેમાં બાક્રેએ મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું. અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર અને નંદલાલ બોઝ હેઠળ ભારતીય કલાનાં પ્રાચીન, મધ્યયુગીન અને પરંપરાગત તત્ત્વોને ઉજાગર કરતી અને તેનો મહિમા કરતી બંગાળ શૈલીની કલા(બૅંગોલ સ્કૂલ)નો પ્રભાવ આઝાદી પછીના ભારતના કલાકારો પરથી ફગાવી દેવા પાછળ પ્રોગ્રેસિવ આર્ટ ગ્રૂપ અને બાક્રે સફળ નીવડ્યા. રસશાસ્ત્ર(ઍસ્થૅટિક્સ)નાં પરંપરાગત ચોકઠાં અને બંધનો નવા કલાકારોના દિમાગમાંથી ફગાવી દેવાના પ્રયત્નમાં પણ સફળ નીવડ્યા. લૉર્ડ હાર્ડીન્ગ સ્કૉલરશિપની સહાયથી બાક્રે ૧૯૫૦માં લંડન પહોંચ્યા અને ત્યાં શિલ્પકલા સર્જનમાં આગળ વધ્યા. ૧૯૫૦થી ૧૯૭૫ સુધી બાક્રે લંડનમાં વસ્યા. ૧૯૭૫માં તેઓ ભારત પાછા આવીને રત્નાગિરિ ખાતે માદરેવતન મુરુડમાં વસ્યા.

સદાનંદ બાક્રેનાં ચિત્રોમાં ઘનવાદ (Cubism) અને અભિવ્યક્તિવાદ (Expressionism) સ્ફુટ થયેલા જોઈ શકાય છે. ૨૦૦૪માં બૉમ્બે આર્ટ સોસાયટીએ તેમને ‘લાઇફટાઇમ એચીવમેન્ટ ઍવૉર્ડથી નવાજ્યા હતા.

અમિતાભ મડિયા