vishwakosh

જ. ૨૦ ડિસેમ્બર, ૧૮૯૮ અ. ૩ માર્ચ, ૧૯૭૦

સાહિત્ય, તત્ત્વજ્ઞાન અને લલિતકલા જેવા ક્ષેત્રના જાણકાર ચૈતન્યપ્રસાદ દીવાનજીનો જન્મ અમદાવાદમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ મોતીલાલ. તેઓ કચ્છના અગ્રણી નાગરિક હતા. કચ્છના દીવાનપદાની યશસ્વી કારકિર્દીને કારણે તેમને દીવાનજી અટક પ્રાપ્ત થઈ હતી. ચૈતન્યપ્રસાદે અમદાવાદમાં શિક્ષણ લીધા બાદ સંસ્કૃતનો અભ્યાસ પણ કર્યો. ૧૯૨૦માં અસહકારના આંદોલનમાં જોડાયા અને સરકારી કૉલેજનો ત્યાગ કર્યો. તે પછી ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. ત્યાંથી સ્નાતક થયા બાદ શહેરની સંસ્કારપ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેવાનું શરૂ કર્યું. ગુજરાતના સાહિત્યસંસ્કારને  ઉત્તેજન આપવા માટે  તેઓ કાર્યરત બન્યા. સ્વ. રણજિતરામ દ્વારા સ્થપાયેલી અમદાવાદની ‘ગુજરાત સાહિત્ય સભા’ સંસ્થાના મંત્રીપદ દરમિયાન પહેલી ‘ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદ’ અને ‘રંગભૂમિ પરિષદ’નાં તેમણે આયોજન કરેલાં. તેઓ ૧૯૨૮થી ૧૯૫૫ સુધી અને ૧૯૫૮થી ૧૯૭૦ સુધી ગુજરાત સાહિત્ય સભાના મંત્રી હતા. શ્રી રવિશંકર રાવળ દ્વારા ૧૭ વર્ષ સુધી ચલાવાયેલું ‘કુમાર’ માસિક આર્થિક કારણોસર બંધ કરવાનો નિર્ણય લેવાયો ત્યારે ચૈતન્યપ્રસાદે આ માસિક ચાલુ રહે તે માટે ‘કુમાર’ કાર્યાલયને લિમિટેડ સંસ્થામાં ફેરવીને તેને જીવતદાન આપ્યું. રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક તથા વાઙમય સમીક્ષા જેવી ગુજરાત સાહિત્યસભાની પ્રશંસનીય પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ રાખવામાં તેમનો સિંહફાળો છે. તેઓ ક્રિકેટ અને કુસ્તી જેવી રમતગમતોમાં પણ ખૂબ રસ ધરાવતા. રાષ્ટ્રીય લડતની શરૂઆતથી માંડીને જીવનના અંત સુધી ખાદી અને સ્વદેશી ચીજવસ્તુઓના  આગ્રહી રહેલા.

શુભ્રા દેસાઈ

મોટો ગરીબ ————

ઈ. સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીમાં થયેલા વૈશેષિક દર્શનની વિચારધારાને સૌપ્રથમ સૂત્રબદ્ધ કરનાર મહર્ષિ કણાદ ‘કણભૂક’ કે ‘કણભક્ષ’ તરીકે ઓળખાતા હતા. એમની આવી ઓળખનું કારણ એ કે ખેતરમાં અનાજ લણ્યા પછી ધરતી પર પડી રહેલા અનાજના કણનું જ તેઓ ભોજન કરતા હતા. કણાદ તરીકે ઓળખાયેલા આ મહર્ષિએ દસ અધ્યાય અને પ્રત્યેકમાં બે બે આહનિક ધરાવતા ‘વૈશેષિક સૂત્ર’ની રચના કરી. ખેતરમાં પડેલા અન્નના કણ(દાણા)નું  ભોજન કરીને અખંડ વિદ્યાસાધના કરતા આ મહર્ષિ અત્યંત સંયમી જીવન જીવતા હતા. આ પ્રદેશના રાજાને જ્યારે ખબર પડી કે પોતાના રાજ્યના આવા જ્ઞાની દાર્શનિક નીચે પડેલા દાણાનું ભોજન કરીને જીવે છે, તે વાત રાજાને પસંદ પડી નહીં. એમણે રાજ્યના મંત્રીને આદેશ આપ્યો કે મહર્ષિ કણાદને માટે તત્કાળ ઉત્તમ ભોજન મોકલાવો. ભાતભાતનાં પકવાન ધરાવતું ભોજન મહર્ષિ સમક્ષ મૂકવામાં આવ્યું, ત્યારે મહર્ષિએ આવું ભોજન લેવાની ના કહી. એમણે કહ્યું કે, ‘આની મારે કોઈ જરૂર નથી. તમે આ ભોજન ગરીબોને વહેંચી નાખજો.’ રાજાએ જ્યારે આ સાંભળ્યું ત્યારે એમને અકળામણ અને અધીરાઈ બંને થયાં. આ તે કેવા મહર્ષિ ? રાજા સ્વયં ભોજનસામગ્રી લઈને મહર્ષિ પાસે ગયા. મહર્ષિએ એ જ સાહજિકતાથી કહ્યું, ‘મારે આવા કોઈ ભોજનની જરૂર નથી. એને ગરીબોમાં વહેંચી દેજો.’ ગર્વભંગ થયેલા રાજવીએ કહ્યું, ‘ઓહ ! તમારાથી વધુ ગરીબ આ રાજ્યમાં બીજો કોણ હશે ? મહર્ષિ મૌન રહ્યા. રાજા મહેલમાં પાછા ફર્યા અને રાણીને સમગ્ર ઘટના કહી, ત્યારે રાણીએ કહ્યું, ‘મહારાજ, મહર્ષિ કણાદને ગરીબ કહીને તમે ઘણી ગંભીર ભૂલ કરી. એમની પાસે તો સુવર્ણસિદ્ધિ છે. કોઈ પણ ધાતુને સુવર્ણમાં પલટાવી શકે તેવી સિદ્ધિ. તમારે તો એમની પાસેથી આવી સુવર્ણસિદ્ધિ માગવાની જરૂર હતી.’ રાજાના મનમાં લોભ જાગ્યો એટલે મહર્ષિ પાસે આવીને ક્ષમાયાચના કરતાં કહ્યું, ‘હે મહર્ષિ ! કૃપા કરીને મને સુવર્ણસિદ્ધિ વિદ્યા શીખવો.’ ‘વાયુપુરાણ’ જેવો ગ્રંથ જેમને પ્રભાસપાટણના નિવાસી ગણાવે છે તેવા મહર્ષિ કણાદે કહ્યું, ‘હે રાજન્, થોડા સમય પહેલાં તમે મને ગરીબ કહેતા હતા. હવે કહો, ગરીબ તમે છો કે હું ? શું હું તમારે દરવાજે યાચના કરવા આવ્યો ખરો ? યાચના તો તમે કરો  છો.’ મહર્ષિ કણાદની વાત સાંભળીને રાજાનો ગર્વ ખંડિત થઈ ગયો.

હકીકત એ છે કે નિસ્પૃહી ઋષિ કરતાં સ્પૃહાવાન રાજા અતિ ગરીબ હોય છે. પોતાની ગરીબી કે ફકીરીમાં સંતોષથી જીવન જીવનાર કરતાં વધુ સમૃદ્ધિની સ્પૃહા રાખનાર અમીર વધુ ગરીબ હોય છે. ગરીબ આજના સંતોષ પર જીવતો હોય છે. અમીરની આજ સંતોષથી ભરેલી હોય છે અને એની આવતી કાલ વધુ સમૃદ્ધિ મેળવવાની ઝંખનાથી ઊગતી હોય છે.

કુમારપાળ દેસાઈ

જ. ૧૯ ડિસેમ્બર, ૧૮૮૭ અ. ૫ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૧

ગોપાળદાસ દેસાઈ ગાંધીવાદી, રાજનૈતિક અને સમાજસેવક હતા. તેઓ દરબાર ગોપાળદાસ તરીકે જાણીતા હતા. તેઓ સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રજવાડાંઓ પૈકી ઢસા રજવાડાના રાજા હતા, પણ બ્રિટિશ રાજથી ભારતની સ્વતંત્રતા માટે રાજપાટ છોડનાર પ્રથમ રાજવી હતા. તેમના પાલક પિતા અંબઈદાસ પછી તેઓ ઢસાની ગાદીએ આવ્યા હતા. તેમના નાનાજીએ તેઓને દત્તક લીધા હતા. ગોપાળદાસ મહાત્મા ગાંધી અને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસથી ઘણા પ્રભાવિત હતા. તેઓ તેમને નાણાકીય સહાય પણ આપતા હતા. શિક્ષણ પ્રત્યે તેઓ સજાગ હતા અને મેડમ મૉન્ટેસોરીના વિચારોથી પ્રભાવિત હતા. ૧૯૧૫માં તેમણે વસોમાં મોતીભાઈ અમીનની સહાય લઈને મૉન્ટેસોરી શાળા શરૂ કરી હતી, જે ગુજરાતની અને ભારતની કદાચ સૌપ્રથમ મૉન્ટેસોરી શાળા હતી. તેમની પ્રજાને શિક્ષણ મફત અપાતું હતું. ૧૯૨૧ સુધી તેઓ ભારતના રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના સક્રિય કાર્યકર બન્યા અને ખેડા જિલ્લા કૉંગ્રેસ કમિટીના પ્રમુખ બન્યા. વૉરન હેસ્ટિંગની ચેતવણી હતી કે તેઓએ ભારતીય કૉંગ્રેસની સ્વાતંત્ર્યની ચળવળમાં ભાગ ન લેવો અને નાણાકીય સહાય ન આપવી, પણ તે ચેતવણીનો અનાદર કરતાં ગોપાળદાસ પાસેથી તેમનું રજવાડું છીનવી લીધું. આથી ૧૯૨૨માં ગોપાલદાસ અને તેમનાં પત્ની ભક્તિબા સક્રિય સ્વાતંત્ર્યવીર બની ગયાં. તેમના ત્રણ પુત્રો પણ આ માર્ગે વળી ગયા. અસ્પૃશ્યતાનાબૂદી તથા સ્ત્રી-શિક્ષણ જેવા ગાંધીમાર્ગે ગોપાળદાસ અને ભક્તિબા અવિરત કામ કરતાં રહ્યાં. ગુજરાતમાં સ્ત્રી-શિક્ષણના તેઓ આગ્રહી હતા. ૧૯૩૫માં વિઠ્ઠલ કન્યા વિદ્યાલય અને ૧૯૪૬માં વલ્લભ કન્યા વિદ્યાલયની કન્યા છાત્રાલય બાંધી તેમણે પહેલ કરી. સ્વતંત્રતા બાદ ૧૯૪૭માં ગાંધીજીની જન્મભૂમિ પોરબંદરમાં તેમની યાદમાં બનાવેલ કીર્તિમંદિરનું ભૂમિપૂજન તેઓના હાથે થયેલ. વડોદરાથી તેઓ ભારતની કૉન્સ્ટિટ્યુએન્ટ ઍસેમ્બ્લીના સભ્ય નિમાયા હતા. ભારતની સ્વતંત્રતા બાદ તેમનું રજવાડું પાછું સોંપાતાં તેઓએ સ્વેચ્છાથી ભારત સાથે બિનશરતી વિલીનીકરણમાં સહમતી આપી હતી. આવી સહમતી આપનાર ૫૫૦ રજવાડાંના તેઓ પ્રથમ રાજા હતા. રાજમોહન ગાંધીએ તેમની જીવનકથા ‘ધ પ્રિન્સ ઑફ ગુજરાત’ નામે પ્રસિદ્ધ કરી છે.

અંજના ભગવતી