vishwakosh

પર દયા કરજો ————-

સંવેદનશીલ વ્યક્તિને આલોચના અકળાવનારી લાગે છે, કારણ કે આલોચકે એને અકળાવવા માટે જ ટીકા-ટિપ્પણના તીવ્ર પ્રહાર કર્યા હોય છે. આવા ટીકાખોરની દૃષ્ટિ અન્યની ટીકા પર જ હોય છે અને તેથી એ હંમેશાં બીજાનું બૂરું જોવા ટેવાયેલા હોય છે. નઠારાની શોધ કરતો હોય છે અને તક મળે એ કોઈ ને કોઈ રીતે ટીકા કરતો હોય છે. સફળ વ્યક્તિઓએ સૌથી મોટી સજ્જતા કેળવવાની હોય તો તે ટીકાખોરોનો સામનો કરવાની છે. ટીકાખોરો એમની માત્ર ટીકા જ કરતા નથી, પરંતુ એ ટીકાને વધુ ને વધુ જાહેર અને જાણીતી કરવાની કોશિશ કરે છે. કોઈક વાર કાનાફૂસીથી, કોઈક વાર છાનીછપની રીતે તો કોઈક વાર ખોટો રસ્તો અજમાવીને પણ એ પોતાના નિંદારસને તૃપ્ત કરતા હોય છે. આવી વ્યક્તિનું લક્ષ્ય જ બીજાની ટીકા કરવાનું હોય છે અને તેથી એ સમય જતાં પોતાના ટીકાકારોથી ઘેરાઈ જતો હોય છે ! ઓછામાં ઓછો પરિશ્રમ કરનારાઓ ટીકા કરવાનો વધુ ને વધુ શ્રમ લેતા હોય છે. મનમાં વેર અને ઝેર રાખનારાઓ એને વધારવા માટે નિંદાનો ઉપયોગ કરતા હોય છે. આગળ વધી ગયેલી વ્યક્તિને પાછી પાડવાની શક્તિ ન હોય, ત્યારે તેની આલોચના કરીને એને પાછી પાડવાનો વ્યર્થ પ્રયાસ કરતા હોય છે. વ્યક્તિએ પણ આવા ટીકાખોરોની ટીકાની ઉપેક્ષા કરવી જોઈએ. એમની રુગ્ણ મનોવૃત્તિ પરત્વે દયા ખાવી જોઈએ. એમની માનસિક દુર્દશા માટે સહાનુભૂતિ કેળવવી જોઈએ અને ટીકાખોરોને જવાબ આપવાનો સૌથી મોટો માર્ગ પ્રગતિના પથ પર વધુ ને વધુ આગળ વધવાનો છે.

કુમારપાળ દેસાઈ

શિવજી———-

જ. ૧૩ ડિસેમ્બર, ૧૮૭૮ અ. ૨૨ જાન્યુઆરી, ૧૯૨૧

ગુજરાતીમાં ‘વીસમી સદી’ નામક પ્રથમ સચિત્ર સામયિક આપનાર નિષ્ઠાવાન સંપાદક તથા સચિત્ર પત્રકારત્વના પિતા. મુંબઈમાં ગર્ભશ્રીમંત વેપારી ખોજા પરિવારમાં જન્મ. પિતાનું નામ શિવજી અલારખિયા અને માતાનું નામ રહેમતબાઈ. નામપણથી જ સાહિત્યમાં રસ એટલે થોડો સમય ઘેર રહીને ગુજરાતી ભાષાનો અભ્યાસ કર્યો. પછી મુંબઈની ફોર્ટ હાઈસ્કૂલમાં દાખલ થઈ અંગ્રેજી છ ધોરણ સુધી ભણ્યા. ૧૮૯૫થી અંગ્રેજી, હિન્દી અને મરાઠી પણ શીખવા લાગ્યા અને ત્યારથી સાહિત્યિક કારકિર્દી પણ શરૂ થઈ. ગુજરાતી માસિકોમાં લેખો, નાની વાર્તાઓ વગેરે લખતા. પછી બે વર્ષમાં તો દૈનિકો-સાપ્તાહિકોમાં પણ લખતા થયા. ‘પ્રવીણસાગર’ તેમનો પ્રિય ગ્રંથ હતો. ૧૮૯૮માં એક મિત્રના અવસાનને અનુલક્ષીને ‘સ્નેહી વિરહ પંચદશી’ નામે તેમણે લખેલું પહેલું પુસ્તક હિન્દીમાં પ્રકટ થયું પછી સર એડવિન આર્નોલ્ડકૃત ‘પર્લ્સ ઑફ ફેઇથ’નું ‘ઇમાનનાં મોતી’ નામે ગુજરાતી ભાષાંતર આપ્યું. તેમણે ૧૯૧૬ની પહેલી એપ્રિલે ‘વીસમી સદી’ નામનું પ્રથમ ગુજરાતી સચિત્ર સામયિક શરૂ કર્યું. આ માસિક પ્રસિદ્ધ થતાંવેંત એવું તો લોકપ્રિય થયું કે અંદાજે તેની ૪,૦૦૦ નકલો ખપવા લાગી, પણ અંગત રીતે તેમને લગભગ રૂ. ૩૫,૦૦૦ સુધીની ખોટ આવી હતી. છતાં તેઓ લેખકો અને ચિત્રકારોને ખૂબ ઉદાર રીતે પુરસ્કાર ચૂકવતા. ‘વીસમી સદી’ નિમિત્તે તેમણે ગુજરાતને અનેક રીતે ઉપકૃત કર્યું. કનૈયાલાલ મુનશી, ચંદ્રશંકર પંડ્યા, નરિંસહરાવ દિવેટિયા, ન્હાનાલાલ જેવા અનેક સાહિત્યકારો પ્રતિષ્ઠિત થયા તો રવિશંકર રાવળ જેવા કલાકારોને આ નિમિત્તે બહાર આવવાની તક સાંપડી. ૧૯૨૧માં બંધ થયા પછી જાણે તેની રાખમાંથી ‘ગુજરાત’, ‘નવચેતન’ અને ‘કુમાર’ જેવાં સામયિકનો પ્રાદુર્ભાવ થયો. તેમણે પત્રકારત્વ ઉપરાંત સાહિત્યના ક્ષેત્રે પણ પ્રદાન કર્યું છે. તેમની પાસેથી ૧૯૦૩માં ઇતિહાસ તેમજ જીવનવિષયક ૧૦૦ લેખોનો સચિત્ર ગ્રંથ, ‘મહેરુન્નિસા’ નાટક (૧૯૦૪), ‘રશીદા’ (૧૯૦૮) નામે આત્મવિદ્યાવિષયક નવલકથા મળી છે. આ ઉપરાંત તેમણે ‘સલીમ’ ઉપનામથી ‘મોગલ રંગમહેલ’, ‘સુશીલા’, ‘શીશમહલ’ જેવી કૃતિઓ પણ આપી છે. તેમણે સાહિત્યસર્જન કદાચ ઓછું કર્યું છે પણ ગુજરાતના પત્રકારત્વના ઇતિહાસમાં તેમનું પ્રદાન અવિસ્મરણીય રહેશે.

રાજશ્રી મહાદેવિયા

સસ્તન વર્ગની માંસાહારી (Carnivora) શ્રેણીના ફેલિડે કુળનું પ્રાણી. જંગલી બિલાડીની વિવિધ જાતોમાં ભારતમાં મળતી સામાન્ય જાતિ Felis chaus છે : જેની ઉપજાતિઓ attinis, kutas, praleri અને kelaarti મુખ્ય છે. તે ભારતના વિવિધ વિસ્તારોમાં વિવિધ નામે ઓળખાય છે. શરીર ૬૦ સેમી. કરતાં સહેજ વધારે અને પૂંછડી ૨૫થી ૩૦ સેમી. જેટલી લાંબી હોય છે. અમુક જાતો ૫૦ સેમી.થી ૮૦ સેમી.ની લંબાઈ પણ ધરાવે છે. વજન આશરે ૬થી ૭ કિગ્રા. હોય છે. લાંબા પગ અને પ્રમાણમાં નાની પૂંછડી જંગલી બિલાડીને એક અનોખું સ્વરૂપ આપે છે. એની આછી નીલી આંખો એના લુચ્ચા દેખાવમાં વધારો કરે છે. શરીર પર રેતાળ ભૂરાથી પીળાશ પડતા ભૂરા રંગની રુવાંટીનું પડ આવેલું હોય છે. પૂંછડીના છેડે કાળી પટ્ટી અને ટોચ પર કાળું ટપકું આવેલું હોય છે. કાન છેડેથી સાંકડા અને પીળાશ પડતા કથ્થાઈથી કાળા-કથ્થાઈ રંગના હોય છે, જે તેને ઘરેલુ બિલાડીના પૂર્વજ હોવાનું દર્શાવે છે. કાન લાલાશ પડતા અને એના છેડે કાળા વાળની કુર્શાકા આવેલી હોય છે. શરીરની વક્ષસપાટી પર આછા અવશિષ્ટ પટ્ટા આવેલા હોય છે, જે દરેક જાતિમાં વિવિધ પ્રકારે જોવા મળે છે. શુષ્ક પ્રદેશમાં જોવા મળતી જાતિના શરીરનો રંગ મુખ્યત: આછો રેતાળુ હોય છે, જ્યારે આર્દ્ર વિસ્તારની જાતિ લાલાશ કથ્થાઈ રંગની હોય છે. શરીરના ઘેરા રંગમાં પણ ફેરફાર જોવા મળે છે; પરંતુ દરેક જાતિમાં એક ઘેરી લીટી આંખની કિનારીના છેડેથી કાન સુધી અને એક ઘેરું ટપકું આંખની નીચે હંમેશાં જોવા મળે છે. બિલાડીના મુખ પાસે મૂછો જેવા વાળ હોય છે.

જંગલી બિલાડી ખુલ્લા અને શુષ્ક વિસ્તારો જેવા કે ઘાસના પ્રદેશો, નાનાં જંગલો કે નદીના કિનારે અને કળણભૂમિમાં જોવા મળે છે. ભારત સિવાય ઉત્તર આફ્રિકાથી દક્ષિણ-પશ્ચિમ એશિયા થઈ ભારત, શ્રીલંકા, મ્યાનમાર અને ઇન્ડોચાઇનાના વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે. ભારતીય જાતિ Felis chaus સામાન્યત: દ્વીપકલ્પ(peninsula)ના વિસ્તારમાં હિમાલયથી કન્યાકુમારીમાં જોવા મળે છે. ઉત્તર ભારતીય જાતિ નાની અને વજનમાં હલકી નાની પૂંછડી ધરાવે છે. હિમાલયની જાતિ શરીર પર જાડા રુવાંટીના પડને કારણે જુદી પડે છે. દક્ષિણ ભારતીય જાતિના શરીર પર ભૂખરી રુવાંટીના પડમાં નાનાં કાળાં અને સફેદ ટપકાં જોવા મળે છે. ઉષ્ણ કટિબંધનાં વર્ષા-જંગલોમાં વર્ષ દરમિયાન એકસરખો પુષ્કળ ભેજ અને તાપમાનનો ફેરફાર ૧૮થી ૩૫ સે. હોવાને કારણે જંગલી બિલાડીને વધારે માફક આવે છે. આ ઉપરાંત તે સમશીતોષ્ણ પાનખર જંગલોમાં પણ જોવા મળે છે. એનું આશ્રયસ્થાન ખડકો કે ચટ્ટાનોનાં પોલાણમાં અથવા જૂનાં એકાકી મકાનોમાં હોય છે. આ પ્રાણી મુખ્યત: સવારે કે સાંજે બહાર નીકળે છે. તે ખૂબ જ ચપળ હોય છે અને એની ગતિ નાના ચિત્તા જેવી ઝડપી હોય છે. તે હંમેશાં માણસ સાથેનો સંપર્ક અથવા સંઘર્ષ ટાળે છે. તેનાં જડબાં અને ગરદનના સ્નાયુઓ સુવિકસિત હોય છે. દાંત માંસ કાપવા અને ચીરવા માટે અનુકૂળ હોય છે. આગળના દાંત નાના હોય છે. અગ્ર દાઢ અને નીચલા જડબાની પ્રથમ દાઢની ધાર તીક્ષ્ણ હોય છે અને કાતરનાં પાંખિયાંની જેમ કાપે છે. આ દાંતને છેદક (carnassial) દાંત કહે છે. તે ખોરાક રૂપે નાનાં સસ્તન પક્ષી અને અમુક સંજોગોમાં ગામડાંનાં મરઘાં પણ આરોગે છે. શરીરના કદના પ્રમાણમાં તે વધારે શક્તિશાળી અને મજબૂત હોય છે, જે મોટા પ્રાણીને પણ હરાવવાની શક્તિ ધરાવે છે. જંગલી બિલાડીમાં બચ્ચાંઓનો જન્મ મુખ્યત: જાન્યુઆરીથી એપ્રિલ અને ઑગસ્ટથી નવેમ્બર દરમિયાન જોવા મળે છે. એકસાથે માદા સામાન્યત: ૩ અને અમુક સંજોગોમાં ૫ બચ્ચાંને જન્મ આપે છે. માદાના શરીરમાં ગર્ભ ૬૦ દિવસ સુધી વિકાસ પામે છે. જન્મેલાં બચ્ચાંની આંખ ૧૧થી ૧૫ દિવસ પછી ખૂલે છે. જંગલી બિલાડીનાં બચ્ચાંને સહેલાઈથી સંપર્ક દ્વારા પાલતુ બનાવી શકાય છે. આ જાતિ ઉપરાંત સિલ્વેસટરીસ લાયર્બાકા આફ્રિકામાં જોવા મળે છે. સિલ્વેસટરીસ જાતિ એશિયા વિસ્તારમાં જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત ઑકરેટા (ocreata) અને ઓર્નાટા(ornata) જાતિ પણ ત્યાં જોવા મળે છે.

ગુજરાતી વિશ્વકોશ ગ્રંથ-7 માંથી

નયન કાંતિલાલ જૈન